نشانه اصلی کمبود اسپرم ناتوانی در بچه دار شدن است. ممکن است از این عارضه علایم آشکار دیگری دیده نشود. در بعضی از مردان، وجود یک بیماری زمینه ای مانند اختلال کروموزومی ارثی، عدم تعادل هورمونی، گشادی رگ های بیضه –واریکوسل- یا عارضه ای که جلوی عبور اسپرم را می گیرد نشانه و علامت هایی ایجاد می کند. علایم بالینی کمبود اسپرم عبارتند از:

• مشکلات مربوط به عملکرد جنسی - به عنوان مثال، پایین بودن میل جنسی یا مشکل حفظ نعوظ -اختلال نعوظ
• درد، تورم یا توده در ناحیه بیضه
• کاهش موی صورت یا بدن یا نشانه های دیگری از اختلالات کروموزوم یا هورمون

چه وقت به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر یک سال از مقاربت منظم و محافظت نشده شما می گذرد و بچه دار نشده اید به پزشک مراجعه کنید. همچنین اگر دچار یک یا چند مورد زیر بوده اید زود تر از این زمان به پزشک مراجعه کنید:

• مشکل نعوظ یا انزال، کاهش میل جنسی و یا مشکلات دیگر در عملکرد جنسی
• درد، ناراحتی، توده یا تورم در ناحیه بیضه
• سابقه مشکلات بیضه، پروستات یا مسایل جنسی
• سابقه جراحی کشاله ران، بیضه، آلت تناسلی یا اسکروتوم
   

تولید اسپرم یک فرایند پیچیده است و نیازمند عملکرد نرمال بیضه ها و همچنین غده هیپوتالاموس و هیپوفیز است. هیپوتالاموس و هیپوفیز اندام های مغزی هستند که با ترشح هورمون به تولید اسپرم کمک می کنند. هنگامی که اسپرم در بیضه ها تولید می شود، لوله های ظریفی آنها را حمل می کنند تا با مایع منی مخلوط شوند و از آلت تناسلی بیرون بیایند. بروز مشکل در هر یک از این سیستم ها تولید اسپرم را تحت تاثیر قرار می دهد.
همچنین ممکن است مشکل در شکل غیر طبیعی اسپرم، حرکت یا عملکرد آن باشد. با این حال، اغلب اوقات علت کمبود اسپرم مشخص نمی شود.

بیماری هایی که باعث کاهش اسپرم می شوند

کمبود اسپرم ناشی از برخی بیماری ها و درمان های پزشکی است. بعضی از این موارد عبارتند از:

• واریکوسل: واریکوسل به  تورم رگ های بیضه می گویند. این عارضه شایع ترین علت برگشت پذیر ناباروری مردان است. اگر چه علت دقیقی که واریکوسل باعث ناباروری می شود ناشناخته است، اما ممکن است عامل آن مربوط به تنظیم غیر طبیعی دمای بیضه باشد. واریکوسل باعث کاهش کیفیت اسپرم می شود.
• عفونت: برخی از عفونت ها در تولید اسپرم یا سلامت اسپرم تداخل ایجاد می کنند یا باعث بروز زخم هایی می شوند که عبور اسپرم را مسدود می کنند. از جمله این بیماری ها می توان به التهاب اپیدیدیم -اپیدیدیمیت- یا التهاب بیضه ها -ارچیت- و برخی از عفونت های منتقله جنسی، از جمله گنوره یا ایدز اشاره کرد. با اینکه بعضی از عفونت ها باعث آسیب دایمی بیضه می شوند، اما اغلب اسپرم ها قابل بازیابی هستند.
• مشکلات انزال: انزال پسگرد زمانی اتفاق می افتد که مایع منی در حین ارگاسم به جای اینکه از ناحیه آلت تناسلی خارج شود، وارد مثانه می شود. عارضه های مختلفی باعث انزال رتروگراد –پسگرد- یا نبود انزال می شوند؛ از جمله دیابت، آسیب های ستون فقرات، جراحی مثانه، پروستات یا مجرای ادراری.
• مصرف بعضی از داروها منجر به مشکلات انسدادی انزال می شوند. داروهای فشار خون از دسته مسدود کننده های آلفا از این دسته اند. برخی از مشکلات ناشی از انسداد قابل ترمیمند، اما بسیاری از آن ها هم دایمی هستند. در اغلب مشکلات دایمی انزال ، باز هم می توان اسپرم را به طور مستقیم از بیضه ها بازیابی کرد.
• پادتن های حمله کننده به اسپرم: آنتی بادی –پادتن- های ضد اسپرم، سلول های سیستم ایمنی هستند که به اشتباه اسپرم را به عنوان مهاجم های مضر شناسایی می کنند و تلاش می کنند آنها را از بین ببرند.
• تومورها: سرطان ها و تومورهای خوش خیم مستقیما روی اندام های تولید مثل مردانه اثر می گذارند. آنها غده های تولید کننده هورمون تولید مثل از جمله غده هیپوفیز را مختل می کنند؛ گاهی اوقات هم نحوه اثرگذاری آنها روشن نیست. جراحی، اشعه درمانی یا شیمی درمانی برای درمان تومورها هم روی باروری مردان تاثیر منفی می گذارد.
• بیضه نزول نکرده: گاهی اوقات طی رشد جنین، یک یا هر دو بیضه از شکم به داخل کیسه حاوی بیضه -اسکروتوم- نمی روند. این عارضه با احتمال کاهش میزان باروری در مردان همراه است.
• عدم تعادل هورمون: هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه ها هورمون هایی تولید می کنند که برای تولید اسپرم لازم است. تغییر در این هورمون ها و سیستم های دیگری مانند غده تیرویید و غده فوق کلیه هم باعث ضعف اسپرم ها می شود.
• نقص لوله های حامل اسپرم: اسپرم به وسیله لوله های زیادی در بیضه جابجا می شود. علل مختلفی از جمله آسیب ناخواسته ناشی از جراحی، عفونت های قبلی، تروما یا ناهنجاری تکاملی، مانند فیبروز کیستیک یا عارضه های مشابه ارثی، منجر به انسداد این لوله ها می شوند. انسداد در هر سطحی، از جمله در بیضه، در لوله های بیضه، در اپیدیدیم، در وازدفران ها، در نزدیکی مجاری ادرار یا خود مجرای ادرار امکان بروز دارد.
• نقص های کروموزومی: اختلالات ارثی مانند سندرم کلاین فلتر - که در آن پسری با دو کروموزوم X و یک کروموزوم Y به جای یک X و یک  Y به دنیا می آید و رشد ناهنجار اندام تولید مثل مردانه را به دنبال دارد. سندرم های ژنتیکی دیگر که منجر به ناباروری می شوند فیبروز کیستیک، سندرم کالمن و سندرم کارتاژنر هستند.
• بیماری سلیاک: اختلال گوارشی ناشی از حساسیت به گلوتن، بیماری سلیاک نام دارد که باعث ناباروری در مردان هم می شود. در بیشتر مواقع پس از اتخاذ رژیم غذایی بدون گلوتن باروری بهبود می یابد.
• بعضی داروها: درمان جایگزینی تستوسترون، استفاده طولانی مدت از استرویید آنابولیک، داروهای سرطان -شیمی درمانی، داروهای ضد قارچ و بعضی آنتی بیوتیک ها، برخی از داروهای درمانی زخم و چند داروی دیگر تولید اسپرم را کاهش می دهند و باعث کاهش باروری در مردان می شوند.
• سابقه جراحی: برخی از جراحی ها از حضور اسپرم در منی جلوگیری می کنند، از جمله وازکتومی، ترمیم فتق کشاله ران، جراحی اسکروتوم یا بیضه ها، عمل جراحی پروستات و جراحی های شکمی بزرگ برای سرطان های بیضه و رکتوم. در اغلب موارد، می توان با انجام عمل جراحی انسداد را برطرف کرد یا اسپرم را مستقیما از اپیدیدیم و بیضه ها بازیابی کرد.

علل محیطی

تولید یا عملکرد اسپرم تحت تاثیر برخی از عناصر محیطی تغییر می کند، از جمله:

• مواد شیمیایی صنعتی: قرار گرفتن بیش از اندازه در معرض بنزن، تولوئن، زایلن، علف کش ها، آفت کش ها، حلال های آلی، مواد شیمیایی نقاشی و سرب منجر به کاهش اسپرم می شود.
• قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین: قرار گرفتن در معرض سرب و سایر فلزات سنگین هم موجب ناباروری شود.
• پرتو یا اشعه ایکس: قرار گرفتن در معرض تابش، تولید اسپرم را کم می کند. ممکن است چند سال طول بکشد تا دوباره تولید اسپرم به حالت عادی بازگردد. اگر دوز تابش بالا باشد احتمالا میزان اسپرم برای همیشه کم می شود.
• گرم شدن بیش از حد بیضه ها: دمای بالا باعث کاهش تولید و عملکرد اسپرم می شود. گرچه مطالعات در این زمینه محدود هستند، اما استفاده مکرر از سونا یا حمام های داغ موقتا باعث کاهش تعداد اسپرم می شود.
• نشستن طولانی مدت، پوشیدن لباس های تنگ یا کار با کامپیوتر و لپ تاپ برای مدت طولانی هم دمای بدن را افزایش داده و تولید اسپرم را کاهش می دهد.

سلامت، شیوه زندگی و سایر علل

عوامل دیگری که باعث کاهش تعداد اسپرم می شوند:

• مصرف داروهای غیر قانونی یا مخدر: استروییدهای آنابولیک که برای تحریک و رشد قدرت عضلانی مصرف می شوند باعث کوچک شدن بیضه ها و کاهش تولید اسپرم می شوند. استفاده از کوکایین یا ماری جوانا هم منجر به کاهش تعداد و کیفیت اسپرم می شود.
• مصرف الکل: نوشیدن الکل سطح تستوسترون را کاهش می دهد و تولید اسپرم را کم می کند.
• بعضی مشاغل: برخی از اشخاص با خطر ناباروری ناشی از شغل مواجهند. مشاغلی مانند جوشکاری و یا مشاغلی که نیازمند نشستهای طولانی باشد مانند رانندگی کامیون از این دسته اند. با این حال، داده ها برای حمایت از این نظریه ها کامل نیست.
• سیگار کشیدن: مردانی که سیگار می کشند نسبت به غیر سیگاری ها اسپرم کمتری دارند.
• استرس های عاطفی: استرس عاطفی شدید یا طولانی مدت، از جمله استرس در مورد باروری، در هورمون های تولید کننده اسپرم تداخل ایجاد می کند.
• افسردگی: افسردگی منجر به کاهش غلظت اسپرم می شود.
• وزن: چاقی از طرق مختلفی باروری را تحت تاثیر قرار می دهد، از جمله تاثیر مستقیم روی اسپرم و ایجاد تغییرات هورمونی که باعث کاهش باروری مردان می شود.
• خطای تست اسپرم: ممکن است زمان گرفتن نمونه اسپرم مناسب نباشد، مثلا پس از آخرین انزال، پس از بیماری یا رویداد استرس زا مقدار اسپرم کم است. یا اینکه تمام مایع منی درست جمع نشده باشد و مقداری از آن بیرون ریخته باشد. به همین علت به طور کلی، می بایست نتیجه بر اساس گرفتن چندین نمونه در یک دوره مشخص اخذ شود.

عوامل خطرساز

عوامل خطرساز کاهش میزان اسپرم عبارتند از:

• سیگار کشیدن
• نوشیدن الکل
• مصرف مواد مخدر
• اضافه وزن
• افسردگی یا استرس شدید
• سابقه داشتن برخی عفونت ها در گذشته یا اکنون
• قرارگیری در معرض سموم
• گرم شدن بیش از حد بیضه ها
• تروما و آسیب به بیضه ها
• اختلال باروری مادرزادی یا ابتلای یکی از همخون ها به اختلال باروری، مثلا برادر یا پدر
• ابتلا به بعضی عارضه های جسمی، از جمله تومورها و بیماری های مزمن
• قرار گرفتن تحت درمان های سرطانی مانند اشعه درمانی
• مصرف برخی داروها
• سابقه وازکتومی قبلی یا جراحی گسترده شکم یا لگن
• سابقه ابتلا به بیضه نزول نکرده

عوارض جانبی

مشخص است که ناباروری ناشی از کم شدن تعداد اسپرم برای فرد و شریک زندگی اش تنش زاست. عوارض این بیماری به صورت های زیر بروز می کند:

• جراحی یا درمان های دیگر روی علت اصلی کاهش تعداد اسپرم
• تکنیک های باروری و کمک باروری گران قیمت، مانند لقاح آزمایشگاهی -IVF
• استرس ناشی از پدر نشدن

پیشگیری

برای محافظت از باروری، می بایست از عوامل شناخته شده ای که بر میزان و کیفیت اسپرم تاثیر می گذارند فاصله گرفت. مثلا:

• سیگار نکشید.
• الکل مصرف نکنید.
• مواد مخدر مصرف نکنید.
• اگر داروهایی مصرف می کنید که بر تعداد اسپرم تاثیر می گذارند حتما با پزشک مشورت کنید.
• وزنتان را در محدوده سالم حفظ کنید.
• از گرما اجتناب کنید.
• استرس را مدیریت کنید.
• از قرار گرفتن در معرض آفت کش ها، فلزات سنگین و سایر سموم دوری کنید.

وقتی در پدر شدن شما مشکل ایجاد می شود به پزشک مراجعه می کنید تا علت اصلی را جویا شوید. پزشک در پی علت های زمینه ای می گردد. حتی اگر تصور کند علت اصلی کاهش تعداد اسپرم است توصیه می کند که همسرتان را هم مورد ارزیابی قرار دهد تا عوامل موثر در ناباروری در او بررسی شود و مشخص شود آیا نیاز به باروری کمکی هست یا نه.

تست و تشخیص شامل موارد زیر است:

معاینه فیزیکی عمومی و تاریخچه پزشکی

در ابتدا اندام های تناسلی معاینه می شوند و سوالاتی مربوط به عارضه های ارثی، بیماری های مزمن، دیگر بیماری ها، جراحات یا جراحی هایی که روی باروری تاثیر می گذارند پرسیده می شود. ممکن است پزشک سوالاتی درباره عادت های جنسی و رشد جنسی بپرسد.

آزمایش های تشخیصی

آزمایش اصلی آزمایش آنالیز مایع منی است که در آن تعداد اسپرم مشخص می شود.

سایر آزمایش ها

بسته به یافته های اولیه، پزشک ممکن است آزمایش های دیگری را برای یافتن علت کم بودن تعداد اسپرم و سایر علل احتمالی ناباروری، توصیه کند. این آزمایش ها شامل موارد زیر است:

• سونوگرافی
• تست هورمون
• ادرار پس از انزال
• تست های ژنتیکی
• بیوپسی بیضه
• تست آنتی بادی ضد اسپرم
• آزمایشات تخصصی عملکرد اسپرم
• سونوگرافی ترانس رکتال

درمان این عارضه به روش های زیر انجام می شود:

• عمل جراحی: به عنوان مثال،اگر مشکل ناشی از واریکوسل یا انسداد مجرای وازدفران باشد اغلب با جراحی اصلاح می شود. اگر وازکتومی داشته اید قابلیت بازگشت به حالت اولیه وجود دارد. در مواردی که اسپرمی در انزال موجود نیست، اغلب می توان با استفاده از تکنیک های بازیابی اسپرم مستقیما اسپرم را از بیضه یا اپیدیدیم بازیابی کرد.
• درمان عفونت ها: آنتی بیوتیک ها عفونت دستگاه تولید مثل را درمان می کنند، اما همیشه هم باروری را به حالت اول باز نمی گردانند.
• درمان مشکلات مقاربتی: در شرایطی که مشکل اختلال نعوظ یا انزال زودرس باشد دارو یا مشاوره به بهبود باروری کمک می کنند.
• درمان هورمونی و دارویی: درمان جایگزینی هورمون یا دارو درمانی در مواردی که ناباروری ناشی از ازدیاد یا کمبود بعضی از هورمون ها یا نحوه مصرف هورمون ها در بدن باشد موثر است.
• تکنولوژی باروری کمکی –ART: درمان های ART شامل گرفتن اسپرم از طریق انزال طبیعی، استخراج اسپرم از طریق جراحی یا استفاده از اسپرم فرد اهدا کننده است که بسته به شرایط و خواسته های فرد صورت می گیرد. سپس اسپرم به داخل دستگاه تناسلی زن وارد می شود و یا برای IVF یا تزریق اینتراسیتوپلاسمی به کار گرفته می شود.

توجه داشته باشید که در کشور های مسلمان اهدای اسپرم احکام ویژه خود را دارد که باید به آن ها توجه کرد. به طور خلاصه می توان گفت اکثر مراجع استفاده از نطفه و اسپرم غیر همسر را جایز نمی دانند و این کار را حرام می شمارند. البته راه دشواری برای حل این مشکل وجود دارد که برای آشنایی با آن بهتر است به دفتر مرجع تقلید خود مراجعه کنید.

اگر درمان موفق نبود

در موارد نادری، مشکلات باروری مردانه را نمی توان درمان کرد و پدر شدن برخی افراد بسیار مشکل است. در صورتی که این مورد شامل حالتان شد می توانید به راه حل های دیگر از جمله پذیرش فرزند فکر کنید.

سبک زندگی و درمان های خانگی

با به کار گیری این توصیه ها شانس پدر شدنتان افزایش می یابد:

افزایش دفعات رابطه جنسی: حداقل چهار روز قبل از تخمک گذاریِ همسرتان هر روز یا یک روز درمیان رابطه جنسی برقرار کنید، با این کار شانس باردار شدن او افزایش می یابد.

داشتن رابطه جنسی در زمان های باروری همسر: احتمال بارور شدن زن در طول تخمک گذاری بالاست – این زمان وسط فاصله زمانی بین دو قاعدگی است. برقراری رابطه جنسی در این زمان باعث می شود اسپرم که چند روز زنده می ماند در زمان باروری فعال باشد.

اجتناب از مصرف روان کننده ها: برخی محصولات مانند ژل آستروگلاید یا ژل K-Y، لوسیون، و بزاق دهان باعث تداخل در حرکت و عملکرد اسپرم می شوند. از پزشک خود بپرسید کدام لوبریکانت ها برای اسپرم بی خطرند.

طب جایگزین

با مطالعاتی که انجام شده مصرف بعضی از مکمل ها در افزایش تعداد اسپرم یا کیفیت آن موثرند. این محصولات شامل موارد زیرند:

• سیاه دانه
• کوآنزیم Q10
• اسید فولیک
• شاه بلوط اسب
• L-کارنیتین
• جینسینگ پاناکس
• روی

قبل از مصرف مکمل های غذایی برای بررسی خطرات و مزایای آن ها با پزشک خود صحبت کنید، زیرا مصرف طولانی مدت یا دوز بالای بعضی از مکمل ها خطرآفرین است.