هشدار هایی در باب تزریق خودسرانه سرم

سرم زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که امکان مصرف مواد غذایی یا آب از طریق دهان وجود نداشته باشد. به طور کلی، سرم اغلب در موارد اورژانسی یا زمانی تجویز می شود که راه دهانی بیمار برای تامین کالری، اصلاح الکترولیت ها و مایعات بدن و حفظ فشارخون به هر دلیل دچار اشکال شده باشد.

چندی پیش «ایرج حریرچی»، قائم مقام و سخنگوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در نشستی خبری به سرم تراپی و معایب تزریق بی مورد آن اشاره کرد. او اظهار داشت که ایرانی ها در مصرف سرم هم اسراف می کنند و ادامه داد که هر 1 لیتر سرم معادل 4 لیوان آب، هر 1 لیتر سرم نمکی حاوی یک قاشق چای خوری نمک و هر 1 لیتر سرم قندی حاوی 10 حبه قند یا 2 قاشق شکر است. متاسفانه بسیاری از افراد، به ویژه در شهرهای کوچک با کوچک ترین احساس ضعف به درمانگاه مراجعه کرده و درخواست تزریق سرم می کنند. بسیاری از درمانگاه ها هم با انگیزه مالی سرم را در اختیار آن ها قرار می دهند، در صورتی که تجویز سرم باید محدود به بیمارانی باشد که امکان دریافت خوراکی مایعات را ندارند یا باید داروی ویژه ای را از راه وریدی دریافت کنند.
به گزارش «بهپو»، در پی صحبت های قائم مقام وزارت بهداشت و برای آشنایی بیشتر با کاربرد سرم و انواع آن توصیه های «امید قاروی آهنگر»، متخصص داخلی و فلوی فوق تخصصی غدد و متابولیسم، را در این زمینه می خوانیم.

سرم و انواع آن

سرم یکی از روش های درمان از طریق IV یا درون وریدی است. درمان های IV را می توان به 3 گروه کلی تقسیم کرد. یکی از آن ها کلوییدها هستند. کلویید به مخلوط ناهمگنی گفته می شود که از نظر اندازه ذرات، بین محلول و سوسپانسیون قرار می گیرد؛ مثل ویال آلبومین. کریستالوییدها از دیگر درمان های درون وریدی هستند که سرم ها را شامل می شوند. سومین گروه از درمان های درون وریدی هم فراورده های خونی مثل کیسه خون و پلاکت هستند. همان طور که گفته شد، سرم هایی که برای احیا تجویز می شوند، در گروه کریستالوییدها قرار می گیرند.

سرم ها خود به 3 گروه کلی سرم های نمکی، سرم های قندی و سرم های قندی-نمکی تقسیم می شوند که در ادامه با آن ها بیشتر آشنا خواهید شد:

1-سرم های نمکی: به درصدهای متفاوت دارای سدیم یا نمک هستند.

این سرم ها به حفظ فشارخون و بالا بردن آن در موارد افت فشار و جبران مایعات از دست رفته بدن کمک می کنند. یکی از رایج ترین و ساده ترین سرم های نمکی، سرم نرمال سالین است که اسمولاریت های مشابه با اسمولاریته خون دارد و افت فشار را به راحتی برطرف می کند. سرم های نمکی با غلظت سدیم کمتر هم بیشتر برای حفظ و تامین میزان پایه آب بدن به کار می روند. سرم هایی با درصد نمک بالاتر هم وجود دارد که در موارد محدود مانند افت سدیم خون و... استفاده می شوند. رینگر لاکتات، یکی دیگر از سرم های نمکی است که علاوه بر سدیم مقدار مختصری پتاسیم، کلسیم و بیکربنات دارد.

2-سرم های قندی: حاوی درصدهای متفاوت از قند دکستروز هستند
این سرم ها به منظورهای متفاوت به کار می روند؛ از جمله تامین کالری و بالا بردن قند خون در موارد افت قند به خصوص در افراد دیابتی که انسولین خود را بیش از حد مصرف کرده یا بعد از مصرف داراو قند از مواد غذایی استفاده نکرده و دچار کاهش سطح هوشیاری شده اند. البته باید توجه داشت این سرم ها کالری را فقط برای مدت محدودی تامین می کنند و نمی توانند جایگزین طولانی مدت برای مواد غذایی باشند. بدن علاوه بر قند و کربوهیدرات به پروتیین و چربی هم نیاز دارد. بنابراین نمی توان برای تامین کالری به این سرم ها اکتفا کرد.

3-سرم های قندی - نمکی: مخلوطی از سدیم و دکستروز هستند.

درواقع این سرم ها از مخلوط دوسوم سرم قندی و یک سوم سرم نمکی تشکیل شده اند. سرم های قندی-نمکی بیشتر در ایران مورد استفاده قرار می گیرند و خیلی در کشورهای دیگر مطرح نیستند.

عواقب تزریق بی مورد و غیرضروری سرم

البته شاید سرم به طور موقت بتواند احساس خوبی در ما ایجاد کند، اما باید بدانید تزریق مداوم محلول‌های وریدی نه تنها هزینه‌ای را به ما تحمیل می‌کند، بلکه همانند هر تزریق دیگری عوارضی دارد که شایع‌ترین آن اشتباهاتی است که بیشتر از سوی افراد ناآگاه در زمان تزریق وریدی اتفاق می‌افتد.
تزریق سرم شست‌وشو به جای سرم وریدی، استفاده از سرم‌های تاریخ مصرف گذشته، کنترل نشدن سرعت ورود مایع سرم به عروق و در پی آن تورم و افت شدید حرارت بدن و بروز لرز و خطرناک‌تر از همه تزریق سرم قندی به بیماران دیابتی است.
سرم، برای تامین آب و الکترولیت در مسمومیت‌ها و خونریزی‌های داخلی و خارجی و تامین کالری بدن تجویز می‌شود و پزشک تا زمانی که فرد قادر به خوردن و آشامیدن بوده و دچار تهوع شدید نیست، برای او سرم تجویز نمی‌کند، اما در بیماران بدحالی که به دلیل اسهال و استفراغ شدید با وجود تشنگی قادر به نوشیدن آب و مایعات نیستند یا راه سیستم گوارشی شان به علت انسداد یا عمل جراحی بسته شده باشد یا به دلیل خونریزی یا سوختگی، حجم خون یا آب بدنشان بشدت افت کرده یا سالمندانی که بیش از حد از داروهای مدر استفاده کرده و بدن آنها دچار کم آبی شده باشد یا افرادی که به دلیل تزریق انسولین یا مصرف قرص قند بشدت دچار افت قندخون و کاهش انرژی شده یا کسانی که به علت بیماری خاصی فشارخون‌شان بسیار پایین‌تر از حد طبیعی باشد، بنا به نظر پزشک مربوط ، مجاز به دریافت نوع خاصی از سرم هستند.
اگرچه سرم های ساده به تنهایی بی خطر و بی عارضه هستند، گاهی اوقات در بعضی درمانگاه ها به صورت تجربی، داروهایی به سرم اضافه می کنند که می توانند برای فرد مضر باشند. از جمله این داروها می توان به انواع ویتامین ها، آنتی بیوتیک ها و کورتون ها اشاره کرد. مصرف بی مورد آنتی بیوتیک نه تنها به بهبود شخص کمک نمی کند، بلکه او را در معرض خطر عوارض ناخواسته و مقاومت میکروبی قرار می دهد. حتی در بعضی از انواع اسهال ها، آنتی بیوتیک بی مورد می تواند عارضه اسهال را تشدید کند. استفاده مکرر از کورتیکواسترویید ها یا کورتون ها مثل دگزامتازون هم در طولانی مدت فرد را در معرض خطر پوکی استخوان،افزایش قند خون و فشارخون و طیف وسیعی از عوارض دیگر قرار می دهد. بنابراین هرگز نباید بدون تجویز پزشک داروی خاصی به سرم اضافه کرد.

بیماری زمینه‌ای خود را قبل از تزریق سرم اطلاع دهید

نکته مهمی که بی‌توجهی به آن عوارض غیرقابل جبرانی برای بیمار به‌دنبال خواهد آورد، آن که در موارد اورژانسی که مجبور به بستری سریع بیمار در درمانگاه، کلینیک یا بیمارستان هستید یا زمان‌هایی که کارکنان اورژانس در منزل بر بالین بیمار حاضر می‌شوند، شرح حال کاملی از بیماری‌های زمینه‌ای، مزمن یا حاد مصدوم همچون بیماری‌های قلبی، کلیوی، کبدی یا دیابت و پرفشاری خون در اختیار کارکنان درمانی قرار دهید؛ چرا که در غیر این صورت احتمال دارد پزشک به‌دلیل آگاهی نداشتن از این نوع بیماری‌ها سرمی تجویز کند که به وخامت حال مصدوم منجر شود.
برای مثال تزریق سرم حاوی محلول نمکی در بیماران دچار نارسایی قلبی، کلیوی و همچنین بیماران مبتلا به فشارخون بالا که مجاز به مصرف نمک نیستند، می‌تواند سبب تورم و افزایش فشارخون شده و فشار مضاعفی را به قلب، ریه و کلیه‌ها وارد کند.
همچنین مصرف سرم قندی برای بیماران با قندخون بالا می‌تواند سبب برهم خوردن تعادل قندخون شده و اغمای بیمار را به‌‌دنبال داشته باشد. به گفته پزشکان گرفتن تست قند و فشارخون قبل از تزریق سرم از جمله مواردی است که باید از سوی کارکنان درمانی یا امدادگران انجام شود.

موارد لزوم تزریق سرم همراه با ویتامین

تجویز گروهی از ویتامین ها در دستورالعمل های بهداشت و درمان هر کشور قرار دارد. انتخاب و دستور تجویز این ریزمغذی ها معمولا بر اساس سن، شرایط جسمی، نوع تغذیه، فرهنگ، نژاد و... هر منطقه انجام می شود. از گروه این ریزمغذی ها در ایران می توان به ویتامین AD و قطره آهن اشاره کرد که برای تمام کودکان تجویز می شود یا اسید فولیک که باید توسط خانم های باردار مورد استفاده قرار بگیرد. ویتامین D هم به دلیل کمبود در کشور، توسط مراکز درمانی حتی به رایگان در اختیار مردم قرار می گیرد.
بنابراین تجویز هر یک از ویتامین ها با منطق و دلیل انجام می شود. مصرف خودسرانه و نابجای ویتامین ها نه تنها فایده ای برای فرد ندارد، بلکه می تواند او را در معرض خطر مصرف بیش از حد ویتامین و مسمومیت قرار دهد. البته اغلب ویتامین هایی که به سرم اضافه می شوند دوز پایینی دارند و از بدن دفع می شوند، اما تکرر در استفاده از آن ها به تدریج فرد را در معرض خطر مسمومیت قرار می دهد.
علاوه براین ها مصرف نابجای ویتامین ها هزینه بر است. توجه داشته باشید که ویتامین ها برای تامین قوت و نیرو تجویز نمی شوند؛ برعکس آنچه که افراد در مورد ویتامین هایی مثل B12 یا نوروبیون تصور می کنند. نوروبیون درواقع همان B کمپلکس است و از ویتامین های B6 ،B1 و B12 تشکیل شده است. این ویتامین ها را می توان به راحتی از طریق مواد غذایی دریافت کرد. از طرفی ویتامینی مثل B12 برای چند سال در کبد ذخیره می شود. بنابراین اگر فرد حتی تا 3 سال از این ویتامین استفاده نکند، باز هم از طریق کبد خود آن را دریافت می کند.
درنتیجه تزریق این ویتامین به یک فرد سالم، کاری بیهوده است. ویتامین B1 هم معمولا فقط برای افرادی تجویز می شود که به دلیل بیماری هایی مثل دیابت دچار دردهایی با منشای عصب شده اند. البته تجویز و اثرگذاری این ویتامین برای دیابتی ها هم هنوز مورد مناقشه است. از ویتامین B6 هم گاهی در درمان تهوع و استفراغ دوران بارداری و موارد خاص دیگر استفاده می شود. ویتامین B12 هم تنها برای گروه های خاص تجویز می شود. برای مثال افرادی که جراحی معده داشته اند و دچار اختلال در جذب ویتامین شده اند یا کسانی که بیماری های خودایمنی دارند یا از داروهای خاصی استفاده می کنند، ممکن است دچار کمبود ویتامین B12 شوند.
در این موارد سطح ویتامین در خون مورد بررسی قرار می گیرد و بعد ویتامین تجویز می شود. به طور کلی نیاز انسان به ویتامین ها بسیار محدود است و افراد جوان و سالمی که دچار بیماری هایی مثل سرماخوردگی یا عفونت های ویروسی ساده شده اند، نیازی به ویتامین تزریقی ندارند. این کار هیچ سودی برای فرد ندارد و باعث افزایش قوا و نیروی بدنی نمی شود.

آیا اثر سرم ها و ویتامین ها در بهبود ضعف و نیروبخشی به افراد، بیشتر منشای روانی دارد؟

بله، ویتامین ها در این موارد مانند دارونما عمل می کنند. در تحقیقات هم دیده شده است دارونما تا 30 درصد موارد می تواند موثر واقع شود. این اثر بیشتر جنبه روانی دارد، همان طور که برای بهبود سرماخوردگی، توصیه هایی مثل مصرف آب لیموترش تازه، ویتامین C، بخور دادن و... هم مطرح می شود. نتایج تحقیقات نشان داده اند هیچ یک از این موارد روند بهبود سرماخوردگی را تسریع نمی کنند. بنابراین هیچ ویتامینی وجود ندارد که دوره بیماری هایی مثل سرماخوردگی را کوتاه کند. تنها موردی که برای بهبود سرماخوردگی توصیه می شود، افزایش مصرف مایعات اعم از آب، آبمیوه، سوپ، شیر، چای و... است. استفاده از سرم برای بهبود سرماخوردگی یک غلط مصطلح است. سرم در این موارد، نسبت به مایعاتی مثل چای، شیر و... تاثیرگذاری بیشتری ندارد.

سرعت انتقال سرم به رگ بر چه اساسی تعیین می شود؟

حساسیت درمورد سرعت تزریق سرم بیشتر برای بیمارانی اهمیت دارد که سن بالایی دارند یا دارای زمینه بیماری های قلبی یا کلیوی هستند. در این افراد ممکن است تزریق 1 لیتر سرم طی 4 تا 8 ساعت و گاهی حتی 8 تا 24 ساعت انجام شود، زیرا افزایش ناگهانی حجم مایعات داخل عروقی می تواند برای آنها خطرناک باشد و به قلب و کلیه فشار بیاورد، اما سرعت تزریق سرم های نمکی یا قندی در افراد سالم و جوان اهمیت چندانی ندارد. در این موارد می توان سرم را در مدتی کمتر از 2 تا 4 ساعت تزریق کرد.

آیا تاخیر در بیرون آوردن سوزن سرم پس از اتمام محتویات آن، فرد را در معرض خطر ورود هوا به رگ یا عوارض دیگر قرار می دهد؟

نه، درمورد سرم خطری از لحاظ ورود هوا به رگ وجود ندارد زیرا فشار داخل عروقی از این اتفاق جلوگیری می کند. درواقع به دلیل فشار داخل رگ است که سرم را در ارتفاع قرار می دهند. اگر سرم هم سطح با دست بیمار یا پایین تر از آن قرار بگیرد، فشار داخل رگ اجازه ورود مایع سرم به رگ را نمی دهد، اما اگر سرم بالاتر از دست قرار بگیرد، فشار مایع داخل لوله سرم از فشار داخل سیاهرگ بیشتر می شود و مایع به رگ منتقل خواهد شد. پس زدن خون داخل لوله سرم هم به دلیل فشار داخل رگ اتفاق می افتد. درواقع هر زمان که فرد مقداری از جای خود بلند شود و از اختلاف ارتفاع سرم با دست بکاهد، خون به لوله سرم پس می زند. این موضوع هم جای نگرانی ندارد. از طرفی ورود هوا به رگ زمانی مشکل ساز می شود که حجم هوا بالا باشد. ورود حجم پایین از هوا در حد چند سی سی مشکلی برای فرد ایجاد نمی کند.

عوارض احتمالی تزریق سرم و اشتباه در پیدا کردن رگ مناسب

تزریق سرم به تنهایی عارضه خاصی ندارد، مگر اینکه در شرایط استریل انجام نشود. در این صورت فرد در معرض خطر ابتلا به انواع عفونت ها قرار می گیرد. برای تزریق سرم معمولا از وریدها استفاده می شود که در قسمت های مختلف دست وجود دارند.
ورید مناسب برای تزریق سرم باید برحسب اندازه سوزن و گیج سوزن سرم انتخاب شود. یکی از عوارض احتمالی تزریق سرم، اشتباه در انتخاب رگ مناسب یا رگ گیری به شیوه نادرست است که می تواند باعث انتقال مایع سرم به فضای بین عروقی و بافت اطراف آن شود. در چنین وضعیتی فرد دچار تورم، درد و التهاب در ناحیه تزریق می شود. این عارضه درمورد سرم های ساده نمکی و قندی خطر خاصی ندارد و معمولا با کمپرس گرم به تدریج رفع می شود، اما اگر سرم حاوی داروهای خاص و موادی مثل کلسیم گلوکونات باشد و به دلیل اشتباه در رگ گیری به فضای خارج از عروق منتقل شود، فرد را در معرض خطر نکروز بافت آن ناحیه قرار می دهد. سرم های حاوی پتاسیم هم با ورود به بافت خارج از عروق یا با ورود به رگ های ریز می توانند باعث التهاب و درد شوند. در روند رگ یابی ممکن است دیواره رگ هم آسیب ببیند و کبودی ایجاد کند. این عارضه خطر و مشکل خاصی ندارد و کبودی حاصل از آن به تدریج طی دو هفته جذب می شود.

درد در ناحیه دست هنگام استفاده از سرم نشانه چیست؟

به گزارش «بهپو» و به نقل از «هفته نامه سلامت»، درد هنگام تزریق سرم معمولا زمانی ایجاد می شود که ماده یا دارویی خاص به سرم اضافه شده باشد. این درد معمولا ناشی از فلبیت یا التهاب رگ است. یکی از مواد اضافه شده به سرم که می تواند منجر به درد در ناحیه دست شود، پتاسیم است. درواقع اگر رگ انتخاب شده برای تزریق نسبت به حجم سرم کوچک و ریز یا سرم حاوی پتاسیم باشد، رگ دچار التهاب و درد می شود، اما سرم های قندی و نمکی ساده معمولا دردی ایجاد نمی کنند./