تراکم‌سنجی استخوان، چرا و چگونه؟

تراکم‌سنجی استخوان به‌طور اولیه برای تشخیص پوکی استخوان و خطر شکستگی آن انجام می‌شود. در این تست، تراکم استخوان در استخوان‌های ستون فقرات، لگن، بازو و ران مورد بررسی قرار می‌گیرد.

چگالی‌سنجی استخوان یا تست بررسی تراکم مواد معدنی استخوان، به‌منظور ارزیابی محتوا و تراکم مواد معدنی استخوان انجام می‌شود. این اندازه‌گیری می‌تواند توده کاهش یافته استخوان را نشان دهد. این وضعیت، باعث می‌شود استخوان‌ها شکننده‌تر بوده و به راحتی دچار شکستگی شوند.
تراکم‌سنجی استخوان به‌طور اولیه برای تشخیص پوکی استخوان و خطر شکستگی آن انجام می‌شود. در این تست، تراکم استخوان در استخوان‌های ستون فقرات، لگن، بازو و ران مورد بررسی قرار می‌گیرد. تراکم‌سنجی استخوان را می‌توان با استفاده از اشعه ایکس، جذب اشعه ایکس با انرژی دوگانه (DEXA) یا سی‌تی اسکن کمّی که از نرم‌افزار ویژه‌ای برای تعیین تراکم استخوان لگن یا ستون فقرات استفاده می‌کند، انجام داد. اگر هدف از انجام تراکم‌سنجی استخوان، غربالگری باشد، انواع قابل حمل این دستگاه نیز وجود دارد. این نوع دستگاه‌ها از DEXA یا دستگاه اولتراسوند کیفی استفاده می‌کنند. در هر دو نوع این دستگاه‌ها، از استخوان بازو، مچ دست، انگشتان یا پاشنه پا برای تست استفاده می‌شود. البته دقت دستگاه‌های قابل حمل به‌اندازه روش‌های غیرقابل حمل نیست، زیرا تنها یک محل استخوان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. اشعه ایکس استاندارد ممکن است تنها استخوان ضعیف شده را نشان دهد. اگر استخوان با اشعه ایکس استاندارد، خود را ضعیف نشان دهد، یعنی درجه پوکی استخوان آنقدر بالا است که درمان دیگر موثر نیست. تراکم‌سنجی استخوان، کاهش تراکم و قدرت استخوان را در مراحل اولیه و زمانی که درمان برای بیمار فایده خواهد داشت، نشان می‌دهد.
تست تراکم‌سنجی استخوان، تراکم مواد معدنی استخوان را در یک فرد مشخص می‌کند. سپس، نتایج به‌دست آمده با دو گروه مقایسه می‌شود، بزرگسالان جوان سالم (که اصطلاحا نمره T شما نامیده می‌شود) و افراد هم‌سن شما (که اصطلاحا نمره Z شما نامیده می‌شود). در قدم اول، نتایج تست تراکم‌سنجی استخوان با نتایج به‌دست آمده از بزرگسالان سالم 25 تا 35 سال، که از نظر جنسیت و نژاد با بیمار تطابق داشته باشند، سنجیده می‌شود. انحراف معیار، عبارت است از تفاوت میان نتایج تست تراکم‌سنجی شما و گروه بزرگسالان سالم. این نتایج، نمره T شما را نشان می‌دهند. نمره T مثبت، نشانه آن است که استخوان، قوی و طبیعی است. نمره T منفی، حاکی از آن است که استخوان از حالت طبیعی، ضعیف‌تر است.

براساس نظر سازمان جهانی بهداشت، پوکی استخوان برپایه سطوح تراکم استخوان که در زیر می‌آید، تعیین می‌شود.

نمره T بین یک (1+ یا 1-) انحراف معیار از میانگین اندازه بزرگسالان سالم، نشان می‌دهد که استخوان سالم است و تراکم طبیعی دارد.
نمره T بین یک تا 5/2 (1- تا 5/2-) انحراف معیار زیر میانگین اندازه بزرگسالان سالم، نشان می‌دهد که تراکم مواد معدنی استخوان پایین است.
نمره T، 5/2 انحراف معیار یا بیشتر زیر میانگین اندازه بزرگسالان سالم، نشان می‌دهد که استئوپورز وجود دارد.

به‌طور کلی، خطر شکستگی استخوان، با هر یک استاندارد معیار کمتر از میزان طبیعی، دو برابر می‌شود. یعنی، اگر نمره T فردی، 2- باشد، خطر شکستگی استخوان در وی 4 برابر فردی است که تست طبیعی دارد. با داشتن این اطلاعات، می‌توان افراد در معرض بالای خطر را شناسایی و با درمان‌های مناسب، از شکستگی استخوان پیشگیری کرد. پوکی استخوان شدید یا تثبی شده، با نمره T بیش از 5/2 انحراف معیار کمتر از میانگین بزرگسالان جوان تعریف می‌شود.
از سوی دیگر، نتایج تست تراکم‌سنجی استخوان با میزان طبیعی فرد هم‌سن شما نیز سنجیده می‌شود. این نمره، نمره Z شما است. نمره Z، به یک روش محاسبه می‌شود، اما شرکت‌های مختلف نمراتی را پس از تطابق از نظر سن، جنس، نژاد، قد و وزن بیمار نیز ارائه می‌دهند.
علاوه بر تست تراکم‌سنجی استخوان، پزشک ممکن است، تست‌های دیگری را نیز مانند تست‌های خونی برای تشخیص وجود بیماری کلیوی، ارزیابی عملکرد غده پاراتیروئید، ارزیابی اثرات کورتیزون‌تراپی، یا بررسی سطح موادمعدنی در بدن که مرتبط با استحکام استخوان هستند، مانند کلسیم، درخواست کند. دیگر روش‌هایی که ممکن است، برای تشخیص مشکلات استخوانی به‌کار روند، شامل اسکن استخوان، و عکس ساده از استخوان‌ها هستند.

دلایل انجام سنجش تراکم استخوان

این تست به‌منظور ارزیابی احتمال ابتلای فرد به پوکی استخوان یا کاهش توده استخوانی (استئوپنی) به‌کار می‌رود، به‌این ترتیب، پزشک می‌تواند برای فرد مبتلا، درمان مناسب را شروع کند. درمان زودهنگام به پیشگیری از شکستگی‌های استخوان در آینده کمک شایانی می‌کند. این تست، همچنین برای بیمارانی توصیه می‌شود که دچار شکستگی شده و احتمال می‌رود در معرض خطر پوکی استخوان هم باشند. عوارض ایجاد شده در اثر شکستگی استخوان که در نتیجه پوکی استخوان ایجاد شده باشد، اغلب شدید بوده، خصوصا اگر در افراد مسن رخ داده باشد. اگر پوکی استخوان زود تشخیص داده شود، درمان برای آن موثر بوده و همین امر، شدت عوارض را کم می‌کند.

علل درخواست انجام تراکم‌سنجی استخوان

تراکم‌سنجی استخوان می‌تواند به علل زیر درخواست شود:
تایید تشخیص پوکی استخوان، اگر شما اخیرا شکستگی داشته‌اید
پیش‌بینی احتمال بروز شکستگی در آینده
تعیین نرخ از دست رفتن توده استخوانی یا پایش اثرات درمان.

البته ممکن است دلایل دیگری نیز باشد که پزشک درخواست انجام این تست را داشته باشد.

خطرات انجام تست تراکم‌سنجی استخوان

شما ممکن است از پزشک خود در مورد مقدار اشعه به‌کار رفته در حین انجام این تست و خطرات مرتبط با آن که به وضعیت شما بستگی دارد، سوالاتی داشته باشید. اگر سابقه میزان اشعه دریافتی خود را در گذشته ثبت کرده‌اید، مانند دیگر انواع اشعه ایکس یا انواع اسکن، آن را به اطلاع پزشک خود برسانید. خطرات مرتبط با مواجهه با اشعه، به دوز تجمعی اشعه گرفته شده در قبل و یا درمان‌های انجام شده در طول زمان بستگی دارد. اگر باردار هستید یا مشکوک به بارداری هستید، باید پزشک را مطلع کنید، زیرا مواجه با اشعه ایکس، باعث می‌شود نوزاد با نقایصی متولد شود.

بعضی موارد هستند که با نتایج تست تداخل ایجاد می‌کنند، مانند:

جواهرات فلزی یا دیگر ابزار فلزی
سوراخ کردن بدن
انجام تست باریوم در فاصله زمانی 10 روز قبل از انجام تست تراکم‌سنجی
آرتروز کلسیفیه شده مهره خلفی
آنوریسم شریان آئورت شکمی
شکستگی ترمیم یافته استخوان
جاماندن کلیپس‌های فلزی در بدن از جراحی قبلی شکمی و انجام اسکن اخیر استخوان هستند.

توصیه‌هایی برای انجام آزمایش تراکم‌سنجی استخوان

تراکم‌سنجی استخوان به‌طور اولیه برای تشخیص پوکی استخوان و خطر شکستگی آن انجام می‌شود. در این تست، تراکم استخوان در استخوان‌های ستون فقرات، لگن، ساعد و ران مورد بررسی قرار می‌گیرد.
تراکم‌سنجی استخوان را می‌توان با استفاده از اشعه ایکس، جذب اشعه ایکس با انرژی دوگانه (DEXA) یا سی‌تی اسکن کمی که از نرم‌افزار ویژه‌ای برای تعیین تراکم استخوان لگن یا ستون فقرات استفاده می‌کند، انجام داد.

پیش از انجام آزمایش

به‌طور کلی، داشتن آمادگی قبلی، مانند ناشتا بودن برای انجام تست ضروری نیست. اما شاید به شما توصیه شود، مصرف مکمل‌های کلسیم را از 24 تا 48 ساعت قبل از انجام تست سنجش تراکم استخوان متوقف کنید.
اگر باردار یا مشکوک به بارداری هستید، تکنسین مربوطه را در جریان بگذارید.
بسته به شرایط پزشکی و سلامت شما، شاید پزشک از شما بخواهد که آمادگی‌های دیگری را نیز داشته باشید.

در طول انجام آزمایش

تست سنجش تراکم استخوان، می‌تواند به‌صورت سرپایی یا در طول اقامت بیمار در بیمارستان انجام شود. روش انجام تست، بسته به شرایط بیمار و کار بالین پزشک، متفاوت است، اما به طور کلی، روند زیر را طی می‌کند:

در بعضی موارد، می‌توانید لباس خود را به تن داشته باشید، اما از شما خواسته می‌شود هرگونه اشیاء فلزی را از خود دور کنید، مانند سگک کمربند، زیپ، سکه، کلید و طلا و جواهر. در دیگر موارد، لباس مخصوصی به شما داده می‌شود تا احتمال هرگونه تداخل با تست به حداقل برسد.
شما روی میز اشعه ایکس خوابیده و پاهای شما با یک جعبه خالی حمایت می‌شود تا لگن و ستون فقرات کمری صاف قرار گیرند.
در زیر میز، دستگاه تولیدکننده فوتون به‌آرامی از کنار شما عبور می‌کند، در حالی‌که به موازات آن و در بالای میز نیز یک دوربین ردیاب اشعه ایکس حرکت می‌کند تا عکس‌هایی از استخوان ستون فقرات کمری و لگن روی صفحه کامپیوتر ظاهر شود.
پس از کامل شدن عکس‌های ستون فقرات کمری و لگن، پای شما روی یک بریس قرار داده می‌شود تا طرفی از استخوال لگن که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز به داخل چرخانده و عکسبرداری شود. روند قبلی تصویربرداری نیز برای این قسمت تکرار می‌شود.
در عکسبرداری‌های بعدی، استخوان ساعد، مورد بررسی قرار می‌گیرد. ساعدی از اندام فوقانی که کمتر استفاده می‌شود، نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، مگراینکه سابقه شکستگی در آن وجود داشته باشد.
کامپیوتر مقدار فوتون‌های جذب شده را در استخوان محاسبه کرده تا محتوای مواد معدنی استخوان تعیین شود. تراکم مواد معدنی استخوان، سپس توسط رادیولوژیست محاسبه می‌شود.
هرچند خود تست تراکم‌سنجی دردی ایجاد نمی‌کند، مانورهایی که به بدن داده می‌شود تا عکسبرداری انجام شود، ممکن است سبب ایجاد درد شود، خصوصا اگر سابقه آسیب یا جراحی اخیر وجود داشته باشد. تکنسین مربوطه سعی می‌کند حداکثر راحتی را برای بیمار فراهم کرده و در سریع‌ترین زمان ممکن این کار را انجام دهد تا درد و ناراحتی بیمار به حداقل میزان ممکن برسد.

پس از انجام آزمایش

پس از اتمام تست تراکم‌سنجی استخوان، مراقبت خاصی لازم نیست و بیمار می‌تواند رژیم‌ غذایی و فعالیت‌های روزمره خود را از سر گیرد. البته پزشک ممکن است توصیه‌های دیگری را نیز داشته باشد که به بیمار خواهد گفت.
این مقاله با همکاری "مرکز سنجش تراکم استخوان کرج" تهیه شده است.