رایج‌ترین علل ناباروری مردان

همیشه اولین نفری که باید برای یافتن علت ناباروری اقدام کند، مرد است چون با یک آزمایش ساده و ارزان اطلاعات بسیار خوبی از وضعیت باروری او به‌دست می‌آید و اگر مشکلی در جواب این آزمایش وجود داشته باشد، بررسی‌ها آغاز می‌شود.

وقتی زوجی فرزند می‌خواهند، قاعدتا باید در سال اول بعد از اقدام، بارداری اتفاق بیفتد و در صورتی که با تاخیر مواجه شود، زوج به این فکر می‌افتند که شاید مشکلی وجود دارد. خوب است بدانید همیشه اولین نفری که باید برای یافتن علت ناباروری اقدام کند، مرد است چون با یک آزمایش ساده و ارزان اطلاعات بسیار خوبی از وضعیت باروری او به‌دست می‌آید و اگر مشکلی در جواب این آزمایش وجود داشته باشد، بررسی‌ها آغاز می‌شود.

در این مطلب درباره ناباروری مردان بحث می‌کنیم که اغلب اوقات با درمان برمی‌گردد ولی مواردی وجود دارد که فرد برای همیشه باروری خود را از دست می‌دهد، گرچه برای این موارد هم اقدام‌های حمایتی وجود دارد.
اولین قدم فرستادن مرد به آزمایشگاه برای انجام آزمایشی به نام اسپرموگرام از منی مرد است که در آن تمام جزییات اسپرم‌ها، مقدار مایع منی، حرکت رو به جلو، شکل آنها و... ارزیابی می‌شود. مهم‌ترین جزء این آزمایش مربوط به اسپرم‌هاست. اگر در آزمایش تعداد اسپرم‌ها کم گزارش شود، نام علمی «الیگو اسپرم» و در صورتی ‌که اصلا اسپرمی دیده نشود، نام علمی «آزواسپرم» به آن داده می‌شود.

بیشتر بخوانید: بررسی علل آزواسپرمی یا بی نطفگی در مردان

وقتی بیماری آزواسپرم است، باید شرح‌حال درستی از او گرفته شود. آزواسپرمی ممکن است به دلیل استفاده از داروهای شیمی‌درمانی و انجام رادیوتراپی در بیماران مبتلا به سرطان، پیچش بیضه در کودکی، بیضه نهفته در بدو تولد، سابقه سرطان بیضه و... باشد. به شغل بیمار نیز باید توجه شود. افرادی که در نانوایی کار می‌کنند یا مدام به جکوزی می‌روند و به‌طور کلی همه افرادی که به مدت طولانی در معرض حرارت بالا هستند، بعد از مدتی دچار آزواسپرمی می‌شوند. بیضه‌ها داخل کیسه‌ای قرار دارند که از بدن فاصله دارد و دمای آن هم باید یکی دو درجه از دمای طبیعی بدن کمتر باشد و گرمای ناشی از کوره یا آب داغ به آنها آسیب وارد می‌کند.

برگشت‌پذیر یا برگشت‌ناپذیر؟

به‌طورکلی ناباروری در مردان 2 نوع برگشت‌پذیر و برگشت‌ناپذیر دارد. ناباروری ناشی از واریکوسل برگشت‌پذیر است. اگر واریکوسل خیلی شدید باشد، احتمال برگشت‌‎ناپذیر بودن آن وجود دارد. مردانی که شیمی‌درمانی زیاد یا رادیوتراپی وسیع شده‌اند، به ندرت ممکن است باروری اولیه خود را به‌دست آورند.

بیمارانی که به علت سرطان بیضه، بیضه‌شان خارج شده نیز دیگر منبعی برای تولید اسپرم ندارند و برای همیشه عقیم هستند. به همین دلیل است که معمولا قبل از خروج بیضه‌ها از بیمار اسپرم گرفته و به بانک اسپرم انتقال داده می‌شود. این کار 2 تا 3 روز قبل از عمل جراحی انجام می‌گیرد. اسپرم‌های استخراج شده فریز می‌شوند و تا 10 سال هم قابل‌استفاده هستند. در عمل‌های جراحی وسیع که برای برداشتن بیضه انجام می‌شود، لنف‌های اطراف نیز خارج می‌شوند. این کار آسیب جدی به عروق و اعصاب وارد می‌کند و باعث می‌شود تحریک و انزال بیمار از بین برود. امروزه از روش ذخیره اسپرم به‌عنوان یکی از روش‌های بقای باروری در بیمارانی که بیضه‌های خود را به هر دلیل از دست می‌دهند استفاده می‌شود.

بیشتر بخوانید: بررسی علل کم بودن اسپرم در مردان

علل مادرزادی

گاهی به دلایل مادرزادی یا وجود تومور، مشکل‌هایی در مجاری عبور از اسپرم (انسداد مجرا) ایجاد می‌شود که خروج آن را محدود می‌کند. بررسی این بیماران نشان می‌دهد که حجم مایع منی‌شان پایین است. در واقع، همه اجزای مایع منی تولید می‌شود ولی به اندازه کافی خارج نمی‌شود. این مشکل نیز قابل رفع است و با استفاده از دستگاه اندوسکوپی مجرای مسدود را باز می‌کنند. حتی در صورت شکست این درمان، می‌توان اسپرم‌تجمع یافته در بخشی از مجرا را جمع‌آوری و در لقاح خارج رحمی از آن استفاده کرد.

علل دیگر

علل زیادی وجود دارند که می‌توانند تولید اسپرم را کم یا کاملا مختل کنند و باعث ناباروری شوند؛ مثلا عفونت در مجاری عبوردهنده اسپرم ممکن است باعث ایجاد زخم و مانع عبور اسپرم شود مانند عفونت‌های منتقله از راه جنسی مثل کلامیدیا و سوزاک.

مردانی که انزال رتروگراد دارند یعنی مایع منی‌شان به عقب برگشت پیدا می‌کند، به اندازه کافی اسپرم ندارند. انزال رتروگراد را در بیماران مبتلا به دیابت، افراد دارای آسیب‌های نخاعی و بیمارانی که جراحی پروستات، مثانه و پیشابراه شده‌اند بیشتر مشاهده می‌کنیم.

گاهی سیستم ایمنی بدن به اشتباه آنتی‌بادی علیه اعضای خودی مانند اسپرم تولید می‌کند و اسپرم‌ها را از بین می‎برد.

در بعضی از بیماران عدم تعادل هورمونی در بدن وجود دارد. برای تولید اسپرم باید به ترتیب غده هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه‌ها مرتب و هماهنگ کار کنند. اگر چنین هماهنگی‌ای وجود نداشته باشد، تولید اسپرم با مشکل مواجه خواهد شد. البته تغییرات سطح هورمونی در غده تیروئید، آدرنال و... نیز می‌تواند باعث تغییر در سطح هورمون‌های مردان و اختلال در تولید اسپرم شود، بنابراین افرادی که به یکی از مشکلات غدد مبتلا هستند و بچه‌دار نمی‌شوند، باید این مشکل را با پزشک خود مطرح کنند. مردانی که نقص کروموزومی مانند نشانگان کلاین فلتر و کالمن دارند، دچار رشد غیر‌طبیعی در اندام‌های جنسی هستند که ناشی از اختلال در ترشح هورمون‌های مردانه است. چنین مردانی نابارور هم هستند.

مشکل دیگر در مردان اختلالی به نام هیپوسپادیازیس است که در آن مجرای ادرار در زیر آلت‌تناسلی قرار گرفته است. این ناهنجاری باعث ناباروری می‌شود. افرادی که بدنساز هستند و از داروهای استروئیدی آنابولیک استفاده می‌کنند، بعد از مدتی توانایی جنسی و باروری خود را از دست می‌دهند. مواد‌ شیمیایی مثل بنزن، زایلن، آفت‎کش‌ها، حلال‌های شیمیایی، مواد حاصل از رنگ و سرب و فلزات سنگین باعث کاهش تولید اسپرم می‌شود. تابش اشعه‌ایکس به مدت طولانی نیز تولید اسپرم را مختل می‌کند.

پوشیدن لباس‌های تنگ، گذاشتن لپ‌تاپ روی پاها به مدت طولانی، استفاده از جکوزی و سونا به‌طور مکرر، دمای بیضه‌ها را بالا می‌برد و تولید اسپرم را پایین می‌آورد. مصرف الکل هم سطح تستوسترون خون را پایین می‌آورد و باعث اختلال نعوظ و کاهش تولید اسپرم می‌شود. دود سیگار در باروری افراد تاثیر دارد. محققان ثابت کرده‌اند سطح اسپرم ‌افرادی که از توتون و تنباکو استفاده می‌کنند، کمتر از افرادی است که دخانیات استعمال می‌کنند. دوچرخه‌سواری به مدت طولانی احتمال ناباروری را افزایش می‌دهد. فشار صندلی به کف لگن و پشت بیضه‌ها روی پایانه‌های عصبی آن قسمت تاثیر می‌گذارد و باعث بی‌حسی و اختلال در نعوظ می‌شود.

واریکوسل؛ شایع‌ترین علت ناباروری مردان

شایع‌ترین علت قابل‌اصلاح ناباروری مردان، بیماری واریکوسل است. واریکوسل مشکل خطرناک و جدی‌ای نیست و خیلی از مردان هم به آن مبتلا هستند و علامت خاصی هم ندارد. واریکوسل وقتی به درمان نیاز دارد که جواب اسپرموگرام غیر‌طبیعی باشد بنابراین وقتی فرد مبتلا به واریکوسل با ناباروری مراجعه می‌کند یا مجرد است و اتفاقی وجود واریکوسل و آزمایش اسپرموگرام غیرطبیعی تایید می‌شود، جراحی ضرورت می‌یابد. متاسفانه گاهی فقط به دلیل شکایت بیمار از درد او را جراحی می‌کنند در حالی که حتما باید اختلالی در عملکرد اسپرم‌ها وجود داشته باشد تا جراحی انجام شود و معمولا عمل جراحی باعث کاهش درد نمی‌شود و در بسیاری از مواقع بعد از آن حتی درد شدیدتر نیز می‌شود./
*دکتر محمدحسین سلطانی، فوق‌تخصص اندویورولوژی و یورولاپاروسکوپی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی