مقاومت آنتی بیوتیکی، یک تهدید جهانی - آشنایی با آنتی بیوتیک ها و نقش آنها در بدن

بیشتر افراد با کوچک‌ترین احساس سوزش گلو یا سرماخوردگی به سراغ آنتی بیوتیک می‌روند و شروع به درمان خودسرانه آنتی‌بیوتیکی می‌کنند بدون آن‌که بدانند مقاومت آنتی‌بیوتیکی یک معضل جهانی است که این گونه با دست خود آن را به وجود آورده‌ایم.

در حال حاضر کسی پیدا نمی‌شود که از بین داروهای آنتی‌میکروبی کپسول‌های آنتی‌بیوتیکی را نشناسد. چه بسا بیشتر افراد با کوچک‌ترین احساس سوزش گلو یا سرماخوردگی به سراغ آنتی بیوتیک می‌روند و شروع به درمان خودسرانه آنتی‌بیوتیکی می‌کنند بدون آن‌که بدانند مقاومت آنتی‌بیوتیکی یک معضل جهانی است که این گونه با دست خود آن را به وجود آورده‌ایم. در موارد بسیاری بیماران حتی با مراجعه به پزشک نیز از تجویز خودسرانه دست برنمی‌دارند و به پزشک اصرار می‌کنند که چون بدون «چرک خشک کن» خوب نمی‌شوم، شما هم حتما داروهای گروه آنتی‌بیوتیک را برایم تجویز کن.

داروهای آنتی‌میکروبی کدامند؟

داروهای آنتی‌میکروبی داروهایی هستند که برای درمان عفونت‌ها که توسط میکروارگانیسم‌ها ایجاد می‌شوند مفید هستند. این میکروارگانیسم‌ها شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، انگل‌ها و ویروس‌ها هستند. کشف داروهای آنتی‌میکروبی بدون شک یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌های بشر درزمینه سلامت در طول تاریخ است که تاکنون جان میلیون‌ها نفر را نجات داده است.
داروهای آنتی‌میکروبی تمامی آنتی‌بیوتیک‌ها، آنتی‌ویروس‌ها و داروهای ضد قارچ و انگل را در بر می‌گیرد. مقاومت به داروهای آنتی‌میکروبی اگرچه مساله‌ای جدید نیست، اما هر لحظه رو به خطرناک شدن پیش می‌رود.

حقایقی که باید بدانیم

عفونت‌هایی که توسط میکروارگانیسم‌های مقاوم ایجاد می‌شود اغلب به درمان جواب نمی‌دهند و در بهترین حالت نتیجه آنها بیماری طولانی مدت است و در بسیاری از موارد نیز افزایش خطر مرگ را به دنبال می‌آورند.
در حدود 440 هزار مورد بیمار مقاوم به داروهای ضد سل در دنیا شناسایی شده‌اند که 150 هزار نفر از آنها با مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند.
مقاومت به درمان‌های اولیه معمول مالاریا مانند کلروکین و سولفادوکسین‌پیریمتامین در بیشتر کشورهای مالاریاخیز به صورت گسترده وجود دارد.
درصد قابل توجهی از عفونت‌های اکتسابی از بیمارستان به وسیله باکتری‌های مقاوم مانند استافیلوکوک اورئوس مقاوم به متی‌سیلین ایجاد می‌شود.

مقاومت به داروهای آنتی‌میکروبی چیست؟

مقاومت آنتی‌میکروبی به بروز یک ویژگی خاص در یک میکروارگانیسم‌ گفته می‌شود که باعث می‌شود تحت تاثیر داروهای آنتی‌میکروبی قرار نگیرد. آن ‌هم در حالی که قبلا نسبت به داروی مذکور حساس بوده است و به این ترتیب آن دارو دیگر موجب مرگ یا توقف رشد آن میکروارگانیسم نخواهد شد. ارگانیسم‌های مقاوم چه باکتری، ویروس یا انگل باشند تغییراتی را در خود ایجاد کرده‌اند که دیگر آنتی‌بیوتیک‌ها یارای مبارزه با آنها را ندارند و البته فرصت چنین تغییری را بدون شک از سوی ما یافته‌اند.

رقابتی میان میکروب و دارو

سال‌های ابتدایی قرن بیستم بود که دانشمندان موفق شدند داروهایی را کشف کنند که توان از بین بردن عفونت‌های میکروبی را داشتند و سرانجام اواسط قرن بیستم بود که استفاده کلینیکی آنتی‌بیوتیک‌ها کم‌کم آغاز شد، ولی طولی نکشید دانشمندان متوجه شدند با گذشت چند سال برخی از میکروب‌ها نسبت به داروهای مذکور مقاوم شده‌اند و اینجا بود که دانشمندان تلاش ‌کردند آنتی‌بیوتیک‌های جدیدی را کشف کنند و به این ترتیب بر این میکروب‌های مقاوم اثر کند و میکروب‌ها هم در صدد تغییراتی برای فرار از اثرات آنتی‌بیوتیکی بودند. به این گونه مسابقه‌ای میان داروها و میکروب‌ها آغاز شد که تا امروز هم ادامه یافته است. اما واقعیت آن است که میکروارگانیسم‌ها موجودات زنده‌ای هستند که مانند هر موجود زنده دیگر برای بقای خود با محیط پیرامون خود را تطبیق می‌دهند و نسبت به محیط ناسازگار واکنشی در جهت سازگاری نشان می‌دهند تا بتوانند به زندگی خود ادامه دهند. همین مساله است که باعث می‌شود میکروبی که تا کنون تحت تاثیر آنتی‌بیوتیک از بین می‌رفت دیگر نسبت به آن مقاوم شود. واقعیت امر آن است که تا 50 سال پیش آنتی‌بیوتیکی به نام پنی‌سیلین حرف اول را در درمان عفونت‌های ناشی از باکتری استافیلوکوک می‌زد، اما در حال حاضر به‌ندرت پنی‌سیلین می‌تواند در درمان عفونت استافیلوکوکی موثر باشد. ایجاد مقاومت تدریجی در میکرو ارگانیسم‌ها مساله‌ای است که امروزه سبب بی‌اثر شدن اکثر آنتی‌بیوتیک‌ها و نگرانی دانشمندان شده است.

مکانیسم ایجاد مقاومت در میکروارگانیسم‌ها

وقتی یک میکروارگانیسم مانند باکتری در معرض آنتی‌بیوتیک قرار می‌گیرد 2 حالت پیش می‌آید یا آنتی‌بیوتیک از نظر نوع و میزان دوز مصرفی برای از بین یردن آن باکتری مناسب است که در این حالت آنتی‌بیوتیک آن باکتری را می‌کشد یا با توقف رشد آن سبب درمان عفونت می‌شود. در این حالت نوع مناسب و تکمیل دوره درمان و میزان دوز مصرفی همگی عواملی هستند که در درمان موثرند. اما اگر نوع آنتی‌بیوتیک برای از بین بردن آن میکروارگانیسم مناسب نباشد یا دوز آن ناکافی باشد یا دوره درمان تکمیل نشود، در این صورت با باکتری‌ای طرف هستیم که در معرض آنتی‌بیوتیک قرار گرفته، اما به جای آن‌که از بین برود فرصت شناسایی آنتی‌بیوتیک و تغییر در جهت مقاوم شدن نسبت به آن را پیدا می‌کند.
در این هنگام باکتری با تغییرات ژنتیکی و تولید پروتئین‌های غشایی ایجاد سپر غشایی برای عدم ورود دارو می‌کند یا با تولید آنزیم‌هایی، آنتی‌بیوتیک را مهار و با آن مقابله می‌کند و به عبارتی خود را در برابر آنتی‌بیوتیک واکسینه می‌کند. به این ترتیب با جهش ژنتیکی ناشی از این تغییر در برابر دارو این تغییر میکروارگانیسم از نسلی به نسل دیگر باکتری‌ها منتقل می‌شود و در میکروب‌های تکثیر شده هم پایدار می‌ماند. این ژن مقاوم کننده باکتری‌ها نه تنها از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود، بلکه گاه نسخه‌ای از این ژن نوپدید و مقاوم ساز از گونه‌ای بار سفر می‌بندد و به گونه‌ای دیگر انتقال می‌یابد و به این ترتیب به گونه‌های دیگر هم یاد می‌دهد که چگونه در برابر آنتی‌بیوتیک خود را محافظت کرده و آن را بی‌اثر کنند.

مصرف آنتی‌بیوتیک هم جایی و مکانی دارد

یکی از دلایلی که باعث می‌شود آنتی‌بیوتیک‌ها در سطح جامعه بی‌اثر شوند، این است که در جایی که نباید مصرف نشوند به کار می‌روند. بسیاری تصور می‌کنند برای هر عفونتی باید آنتی‌بیوتیک استفاده کنند، بنابراین بدون مراجعه به پزشک دست به درمان خودسرانه هر عفونتی با داروهای آنتی‌بیوتیک می‌زنند. در حالی‌که آنتی‌بیوتیک در درمان عفونت‌های ویروسی هیچ نقشی ندارد و تنها بر باکتری‌ها موثر است. در واقع بیشتر سرماخوردگی‌ها و گلودردها بخصوص در فصول سرد سال ناشی از ویروس‌هاست، ولی به عنوان نمونه در بسیاری موارد وقتی یک سرماخوردگی ساده یا آنفلوآنزا برای فردی پیش می‌آید اولین کاری که می‌کند به جای مراجعه به پزشک به داروخانه می‌رود و درخواست پنی‌سیلین یا آموکسی‌سیلین می‌کند. این در حالی است که بیشتر سرماخوردگی‌ها ناشی از ویروس‌ها هستند و درمان آنتی‌بیوتیکی برای آن جایی ندارد و تنها با مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها عفونت ناشی از ویروس‌ها شدیدتر می‌شود. اما این مساله غالبا مورد بی‌توجهی واقع می‌شود، در حالی که تهدیدی جدی برای همه مردم جامعه است.
متاسفانه باید اذعان کرد، طبق گفته مسوولان امر نیمی از نسخه‌های دارویی که به داروخانه‌ها می‌رسد حاوی نوعی آنتی‌بیوتیک است. این به آن معناست که برخی پزشکان نیز در این مورد مقصر هستند که با تجویز نابجای آنتی‌بیوتیک در این آسیاب آب می‌ریزند. حال آن‌که اصرار بیماران برای تجویز آنتی‌بیوتیک یکی از مهم‌ترین دلایلی است که سبب می‌شود پزشک به این تجویز تن دهد. زیرا موارد زیادی دیده شده است که بیمار در مطب به پزشک اصرار می‌کند که اگر آنتی‌بیوتیک استفاده نکنم خوب نمی‌شوم و اگر پزشکی برای درمان سرماخوردگی ویروسی دست به تجویز داروهای تب‌بر و مسکن و مانند آنها بزند برایشان قابل قبول نیست و آنقدر پزشک را عوض می‌کنند تا به مقصود برسند.

تفاوت سرماخوردگی باکتریایی و ویروسی

به ندرت می‌توان فردی را یافت که در طول سال یک‌بار هم دچار سرماخوردگی نشود. اما عموما آنچه که مردم آن را سرما خوردگی می‌نامند، مجموعه‌ای از علامت‌ها است که مهم‌ترین آنها علائم عفونت دستگاه تنفس فوقانی (شامل بینی، حلق و راه‌های هوایی بالاتر از حنجره) است. معمولا با تب و گلو درد همراه است. این عفونت می‌تواند هم به وسیله باکتری‌ها ایجاد شود و هم به وسیله ویروس‌ها.
شایع‌ترین بیماری عفونی در انسان‌ها سرماخوردگی ویروسی است که دوره نهفته کوتاهی بین 2 تا 4 روز دارد با احساس سوزش و خارش در بینی و گلو عطسه و آبریزش بینی ظاهر می‌شود و احساس خستگی و کوفتگی و تب و سردرد و درد خفیف اندام‌ها را نیز به همراه دارد. بنابراین اگر دچار چنین علائمی شدید توصیه اکید می‌کنیم که به سراغ قفسه داروها و کپسول آموکسی‌سیلین و آمپول پنی‌سیلین و سایر آنتی‌بیوتیک‌ها نروید و بدانید که به یک عفونت ویروسی مبتلا شده‌اید. هیچ درمان دارویی برای این سرماخوردگی شما وجود ندارد. تنها و تنها می‌توانید به کمک داروهای مسکن و تب بر مانند استامینوفن و حتی با نوشیدن کافی مایعات و استراحت علایم خود را تخفیف دهید. اما درمان کلی برای این سرماخوردگی وجود ندارد و باید دوره خود را طی کند و خود به خود خوب می‌شود.
در صورتی که سرماخوردگی شما همراه با ترشحات سبز و غلیظ پشت حلق و بینی و سرفه‌های خلط‌دار سبز بود در این صورت عفونت باکتریال ایجاد شده است و از حد سرماخوردگی ساده جلوتر رفته است. در این صورت است که شما به آنتی‌بوتیک نیاز دارید و باید دستور نوع و دوز مصرفی آنتی‌بیوتیک مناسب برای عفونتی که به آن مبتلا شده‌اید را از پزشک خود بخواهید. از مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک بشدت پرهیز کنید، زیرا مصرف نامناسب آنتی‌بیوتیک هم نتیجه‌ای جز مقاومت میکروبی و مزمن شدن بیماری ندارد.

آیا ممکن است در یک سرماخوردگی روند درمان تغییر کند؟

واقعیت آن است که اکثر گلودردها و سرماخوردگی‌ها منشأ ویروسی دارند و همان‌گونه که گفته شد نیاز به درمان آنتی‌بیوتیکی ندارند. اما در بعضی موارد اتفاق می‌افتد که به دنبال یک عفونت ویروسی مقاومت بدن کاهش یافته و مستعد ابتلا به عفونت‌های دیگر می‌شود. از این رو باکتری‌ها فرصت می‌یابند که ایجاد عفونت کنند و بر یک سرماخوردگی ساده ویروسی سوار شده و به اصطلاح پزشکی عفونت ثانویه ایجاد می‌کنند. بنابراین ممکن است که شما در روز اول سرماخوردگی خود به پزشک مراجعه کنید و وی بیماری شما را ویروسی تشخیص دهد ولی ممکن است پس از چند روز عفونت ثانویه بر بیماری ویروسی شما اضافه شود و در این صورت نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک پیدا کنید.
تشخیص و درمان انواع عفونت‌های باکتریایی بسیار مهم است، زیرا ابتلا به عفونت‌هایی باکتریایی استرپتوکوکی عوارض خطرناکی چون ابتلا به روماتیسم قلبی را دارد که باید تحت درمان صحیح قرار گیرد.

بیماری سل و مقاومت دارویی

امروزه یکی از مشکلات اساسی در درمان بیماری سل مقاومت دارویی است. در واقع نیمی از مردم جهان به طور خاموش به سل مبتلا می‌شوند و با افزایش سن و تضعیف سیستم ایمنی یا بیماری‌های داخلی فرصتی دیگر برای ظهور بیماری سل ایجاد می‌شود در حال حاضر برای درمان 4 داروی استاندارد وجود دارد. اما اگر این داروها به درستی استفاده نشوند مقاومت دارویی ایجاد می‌شود که در واقع به علت درمان ناصحیح ایجاد می‌شود و دیگر انتخاب درمان را به حدی محدود می‌کند که درمان سل با مشکل اساسی روبه‌رو می‌شود. آگاهی پزشکان و نیز بیماران نسبت به احتمال ایجاد مقاومت دارویی و دسترسی به آزمایشگاه‌هایی که قدرت تشخیص صحیح و دقیق بیماری را داشته باشند در درمان سل حیاتی است.
اشخاص مبتلا به سل با عطسه و سرفه خود باکتری سل را در هوا پخش می‌کنند و وقتی که فرد سالمی هوای آلوده به این باکتری را تنفس کند آلوده خواهد شد. با توجه به میزان باکتری‌ای که تنفس می‌کند، ممکن است به بیماری مبتلا شود. حال اگر فرد منتقل کننده عفونت به سل مقاوم به درمان باشد فردی که از او می‌گیرد هم مقاوم به درمان خواهد شد و به درمان‌های استاندارد سل پاسخ نمی‌دهد.

مرکز تحقیقات مقاومت میکروبی ایران

مرکز تحقیقات مقاومت میکروبی ایران در سال‌های اخیر زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی ایران سابق تاسیس شد که هدف آن ایجاد نوعی استاندارد سازی روش‌های آزمایشگاهی در تمام کشور برای تشخیص بیماری‌های عفونی اعم از ویروسی و باکتریایی است.
مسلم است مهم‌ترین هدف این مرکز شناخت الگوهای صحیح مصرف آنتی‌بیوتیک‌های تجویزی و تشخیص استراتژی‌های صحیح درمانی در هر منطقه از کشور است و در این میان توجه به شناخت انواع مقاومت‌های میکروبی در مناطق گوناگون از اهمیت فراوانی برخوردار است. امروزه مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در کشور ما روز به روز مقاومت میکروب‌ها را نسبت به بیماری‌ها زیادتر کرده است و این مساله سلامت مردم جامعه را بشدت تهدید می‌کند. در آینده‌ای نزدیک با اجرا شدن فعالیت‌ها و پژوهش‌های این مرکز تحقیقات اصلی‌ترین مکانیسم‌های مقاومت باکتری‌ها در هر منطقه تشخیص داد ه خواهد شد. امروزه در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور نیز کمیته‌هایی با نام کمیته تجویز و مصرف منطقی داروها وجود دارد که با برگزاری جلسات 3 ماه یکبار خود نسخه‌های تجویز شده پزشکان را کنترل می‌کنند.

تاثیر آنتی‌بیوتیک‌ها بر باکتری‌های مفید

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در بدن ایجاد می‌کنند آسیبی است که به باکتری‌های مفید بدن وارد می‌آورند.
همان‌طور که می‌دانید در دستگاه گوارش باکتری‌های مفیدی زندگی می‌کنند که وجود آنها برای هضم بسیاری از مواد غذایی لازم است. اگر میزان مصرف آنتی‌بیوتیک مناسب نباشد و غلظت آن در خون کاهش یابد، باکتری‌های مفید و ضعیف‌تر از بین می‌روند و فرصت رشد برای باکتری‌های مقاوم بیشتر فراهم می‌شود. بنابراین استفاده از دوز مناسب و تکمیل دوره درمان آنتی‌بیوتیکی از اهمیت فراوانی برخوردار است و در این میان پزشک نقش مهمی برای تجویز و تاکید به بیمار برای تکمیل مصرف دارو دارد./