
تشویق به واکسیناسیون در جمعیت گسترده مهمترین سلاح برای کنترل همهگیری کووید-19 است و تزریق واکسن باعث میشود زنجیره فرد به فرد انتقال ویروس شکسته شود. از اینرو، واکسیناسیون هر چه سریعتر در حفظ سلامت هر فرد، خانواده هر فرد و نیز سایر افراد جامعه بسیار کمککننده است.
به گزارش «بهپو»، کارشناسان هشدار می دهند که خطر ابتلا به کرونا پس از تزریق واکسن به صفر نمیرسد و ممکن است فرد واکسینه شده بعد از تزریق واکسن دچار بیماری خفیف شود یا ناقل بیماری باشد. از سوی دیگر طول مدت ایمنیزایی واکسنهای کووید-19 مشخص نشده است. از اینرو، توصیه میشود افراد واکسینه شده شیوهنامههای بهداشتی را بعد از تزریق واکسن نیز رعایت کنند. لازم به ذکر است ایمنیزایی واکسنها حدود 2 تا 3 هفته بعد از تزریق نوبت دوم واکسن کامل میشود و مراقبتهای فردی برای پیشگیری از ابتلا به بیماری کووید-19 بعد از دریافت واکسن نیز باید ادامه یابد.
ملاحظات قبل از تزریق واکسن کووید-19
سابقه مواجهه با فرد مبتلا به بیماری کووید-19
در افرادی که سابقه مواجهه پرخطر با فرد مبتلا به بیماری کووید-19 را دارند ابتدا باید تست PCR انجام شود. در صورت مثبت بودن تست، نباید واکسن تزریق شود. اگر تست منفی باشد، بیمار برای مدت 7 تا 14 روز باید از نظر بروز علائم کووید-19 کنترل شود. در مواردی که علائم بعد از این مدت بروز نکند، واکسیناسیون میتواند انجام شود.
تماس نزدیک که زمینه ابتلا به بیماری کووید-19 را ایجاد میکند به شرایطی گفته میشود که فرد طی 2 روز قبل تا 14 روز بعد از شروع علائم بیمار محتمل یا قطعی در تماس با او قرار گرفته باشد.
این شرایط عبارتند از: تماس چهره به چهره در فاصله کمتر از 1 متر و برای حداقل 15 دقیقه، تماس مستقیم فیزیکی با فرد محتمل یا قطعی، مراقبت از بیمار محتمل یا قطعی بدون استفاده از تجهیزات مناسب حفاظت فردی و در شرایط دیگر براساس احتمال انتقال منطقهای.
این وضعیت حتما لازم است پیش از واکسیناسیون توسط پزشک بررسی شود.
عفونت فعال کووید-19
این افراد تا زمان بهبود کامل و اتمام دوران قرنطینه مجاز به تزریق واکسن نیستند. بعد از اتمام دوران قرنطینه (حداقل 10 روز) به شرط آنکه برای درمان بیماری کووید، پلاسماتراپی نشده باشند یا مونوکلونال آنتیبادی (Bamlanivimab , Etesevimab) دریافت نکرده باشند و به مدت حداقل 24 ساعت بدون مصرف دارو تبدار نباشند، مجاز به تزریق واکسن هستند.
ابتلا به بیماری کووید-19 بعد از تزریق نوبت اول واکسن
لازم به ذکر است تزریق واکسن کووید-19 به هیچ عنوان باعث بروز بیماری کووید-19 در افراد نمیشود. با توجه به اینکه ایمنیزایی واکسنها چند هفته بعد از تزریق نوبت اول آغاز و 2 هفته بعد از نوبت دوم کامل میشود، ممکن است فرد در روزهای اولیه بعد از تزریق نوبت اول به بیماری کووید-19 مبتلا شود.
در صورتی که بیمار بعد از تزریق واکسن نوبت اول دچار بیماری کووید-19 شود میتواند نوبت دوم واکسن را در صورت بهبود علائم و خارجشدن از قرنطینه دریافت کند. اگر بیمار علامتدار باشد، تزریق نوبت دوم واکسن تا زمان بهبود علائم باید به تعویق بیفتد.
بروز علائم بیماریهای عفونی
در صورتیکه فرد دریافتکننده واکسن در روز واکسیناسیون دچار علائم بیماریهای عفونی مانند تب، لرز، تهوع، بیاشتهایی، سرفه، تنگینفس، خلط، درد شکم، اسهال و... باشد، بهتر است تزریق واکسن تا زمانی که تب بیمار رفع شود و علائم بهطور کامل بهبود یابد، بهتعویق بیفتد.
سابقه واکنشهای آلرژی
افرادی که سابقه حساسیت به غذا، داروها، لاتکس و سایر واکسنهای غیرکووید-19 داشتهاند، میتوانند واکسن کووید-19 را دریافت کنند. بیماران دچار آلرژی فصلی، آسم و کهیر مزمن نیز میتوانند واکسن کووید-19 را دریافت کنند. بیماران با سابقه آنافیلاکسی به غذاها یا سایر داروها، منع مصرف برای دریافت واکسن ندارند. این بیماران حتما باید تزریق واکسن را در مراکز درمانی دارای امکانات احیا انجام دهند و بعد از تزریق واکسن حداقل به مدت 30 دقیقه پایش شوند.
توصیه میشود افرادی که دچار واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) و فوری به ترکیبات موجود در یک برند واکسن شدهاند دیگر آن برند را تزریق نکنند.
سابقه اخیر تزریق واکسن
جهت حفظ پتانسیل ایمنیزایی واکسن کووید-19 توصیه میشود حداقل 14 روز بعد از تزریق واکسنها، واکسیناسیون انجام شود.
در شرایط خاصی که بیماری طی 14 روز اخیر، واکسن کووید-19 را دریافت کرده باشد و منافع تزریق سایر واکسنها از عدم واکسیناسیون بیشتر باشد (واکسن کزاز،هاری و...)، میتوان واکسیناسیون را انجام داد. در شرایط خاص حداقل زمان ذکرشده برای تزریق واکسن آنفلوانزا یا واکسن کووید-19 هفت روز است. تکرار دوز واکسن کووید-19 در این مواقع خاص توصیه نمیشود.
ملاحظات حین تزریق واکسن کووید-19
1- نحوه تزریق
واکسنهای کووید-19 موجود در بازار دارویی ایران به صورت تزریق عضلانی در عضله دلتوئید تجویز میشود. در صورتیکه امکان تزریق در عضله دلتوئید وجود نداشته باشد، واکسن میتواند در عضله وستوس لترالیس (بخش خارجی عضله ران) تزریق شود. واکسنها نباید بهصورت وریدی، زیرجلدی یا اینترادرمال تزریق شوند. در صورتی که واکسن کووید-19 به اشتباه به صورت زیرجلدی تزریق شود، ممکن است باعث بروز واکنشهای جلدی شود. در چنین شرایطی نیاز به تکرار دوز وجود ندارد.
2- تزریق واکسن در بیماران مصرفکننده آنتیکواگولانت، آنتیپلاکتهای خوراکی و بیماران دچار ترومبوسیتوپنی و هموفیلی
به طور کلی توصیه میشود برای بیمارانی که در معرض خطر هماتوم ناشی از تزریق عضلانی هستند از سوزنهای تزریق ظریف (گیج 23 تا 25) یا بسیار ظریف (گیج کمتر از 23) استفاده شود و حداقل به مدت 2 تا 5 دقیقه کمپرس روی محل تزریق قرار داده شود. معمولا هماتوم طی 2 تا 4 ساعت اولیه بعد از تزریق عضلانی واکسن ممکن است ایجاد شود. در صورت بروز هماتوم، بیمار باید به پزشک مراجعه کند. درد و تورم ممکن است یک تا دو روز ابتدایی بعد از تزریق واکسن وجود داشته باشد اما در صورتی که این علائم تشدید شود یا قرمزی پیش رونده در محل تزریق مشاهده شود بیمار باید به پزشک مراجعه کند. تزریق زیرجلدی برای کاهش خطر هماتوم (خونریزی خارج از رگ) توصیه نمیشود.
در بیمارانی که تحتدرمان با وارفارین هستند (بهخصوص بیمارانی که سابقه نامنظم بودن INR دارند) بهتر است طی 72 ساعت قبل از تزریق عضلانی واکسن، آزمایش برای چک INR انجام شود. اگر INR بیمار کمتر از 3 باشد واکسیناسیون میتواند انجام شود. در صورتی که INR کمتر از 4 باشد و با صلاحدید پزشک معالج میتوان تزریق عضلانی با احتیاط انجام داد. در مواردی که INR بیمار بیش از 4 باشد بهتر است تحتنظر متخصص، داروی وارفارین تعدیل دوز شود و بعد از کاهش INR به سطح درمانی تزریق واکسن انجام شود.
در مورد زمان تزریق واکسن و نحوه مصرف داروی آنتیاکواگولانت خوراکی مستقیم و هپارینهای با وزن مولکولی پایین باید بهصورت فرد به فرد (براساس دوز آنتیکواگولانت، سابقه خونریزی، خطر بروز حوادث ترومبوآمبولیک و شرایط کلیوی بیمار) تحتنظر پزشک معالج تصمیمگیری شود. زمانهای پیشنهادی بهعنون یک راهنمای کلی باید در نظر گرفته شود و در مورد بیماران با شرایط خاص زمانبندی تزریق واکسن با نظر پزشک معالج باید انجام گیرد.
در صورتی که فاصله زمانی بین مصرف داروی آنتیکواگولانت خوراکی مستقیم/ هپارین با وزن مولکولی پایین هر 24 ساعت باشد، بهتر است تزریق واکسن قبل از ساعت مصرفی دوز آنتیکواگولانت بیمار باشد (در صورت امکان تزریق واکسن 18 تا 24 ساعت بعد از مصرف آخرین دوز انجام شود) و دوز روزانه آنتیکواگولانت 3 تا 6 ساعت (با درنظر گرفتن خطر بروز حوادث ترومبوآمبولیک و خطر خونریزی) بعد از تزریق عضلانی به تعویق بیفتد. بهتر است در چنین شرایطی missed dosing (دوز دارویی فراموششده) در بیماران با احتمال خطر بالای ترومبوز (ایجاد لخته در رگ) رخ ندهد.
در صورتی که فاصله زمانی بین مصرف آنتیکواگولانت خوراکی مستقیم/هپارین با وزن مولکولی پایین هر 12 ساعت باشد، بهتر است تزریق واکسن قبل از ساعت مصرفی دوز بیمار باشد (در صورت امکان تزریق واکسن 12 ساعت بعد از مصرف آخرین دوز) و دوز آنتیکواگولانت 6 تا 12 ساعت (با درنظرگرفتن خطر بروز حوادث ترومبوآمبولیک و خطر خونریزی) بعد از تزریق واکسن به تعویق بیفتد. در صورتی که خطر ترومبوز بیمار بالا نباشد یک بار missed dosing میتواند رخ دهد.
بیمارانی که تحتدرمان با داروهای ضدپلاکت هستند (آسپیرین، کلوپیدوگرل، تیکاگرلور، پراسوگرل) بدون نیاز به قطع دارو میتوانند دریافت کنند. در بیماران دچار ترومبوسیتوپنی در صورتی که تعداد پلاکت حداقل بیش از ۳۰ هزار باشد با صلاحدید پزشک معالج میتواند تزریق عضلانی واکسن با احتیاط و قراردادن کمپرسور در محل تزریق حداقل به مدت 5 دقیقه بعد از واکسیناسیون انجام شود. در صورتی که بیمار داوطلب دریافت پلاکت باشد، بهتر است تزریق واکسن بعد از دریافت پلاکت انجام شود.
بیمارانی که دچار هموفیلی باشند، با صلاحدید پزشک معالج میتوانند بااحتیاط واکسن را در ساعتهای اولیه بعد از دریافت فاکتورهای انعقادی دریافت کنند. برای کاهش خطر هماتوم، قراردادن کمپرس حداقل به مدت 5 دقیقه توصیه میشود.
ملاحظات بعد از تزریق واکسن کووید-19
عوارض شایع بعد از تزریق واکسنهای کووید-19: عوارض شایع محل تزریق شامل قرمزی، خارش، حساسیت، درد، سفتی، تورم و احساس گرما در محل تزریق است. عوارض شایع سیستمیک شامل آرترالژی (درد مفصلی)، میالژی (درد عضلانی)، ضعف، خستگی، کاهش اشتها، تهوع، سردرد، تب، لرز و کسالت است.
این عوارض ممکن است در بعضی مواقع تا 7 روز ابتدایی پس از تزریق واکسن وجود داشته باشد. در صورتی که عوارض طی 7 روز اول بهبود پیدا نکند یا تشدید شود، بیمار باید توسط پزشک معاینه و بررسیهای لازم انجام شود.
از جمله سایر عوارض میتوان به اسهال، تهوع، استفراغ، سرگیجه، خوابآلودگی، بثورات پوستی و تعریق اشاره کرد.
کنترل عوارض بعد از تزریق واکسن کووید-19
قبل از تزریق واکسن کووید-19، جهت پیشگیری از بروز عوارض، استفاده از استامینوفن، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی و آنتیهیستامینها توصیه نمیشود. استامینوفن ممکن است باعث کاهش پتانسیل ایمنیزایی واکسن شود. استفاده از آنتیهیستامینها میتواند باعث پوشاندهشدن علائم آنافیلاکسی بعد از تزریق واکسن شود. استفاده از استامینوفن، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی و آنتیهیستامینها برای کنترل عوارض، بعد از تزریق واکسن ممانعتی ندارد. برای پیشگیری از بروز عوارض بسیار نادر واکسن آسترازنکا، استفاده از هپارین، انوکساپارین، دالتپارین، وارفارین، آنتیکواگولانتهای خوراکی مستقیم مانند ریواروکسابان و دابیگاتران، آسپرین یا سایر داروهای ضدپلاکت توصیه نمیشود.
واکنشهای آلرژیک
1- واکنشهای ازدیاد افزایش حساسیت شدید (آنافیلاکسی): در تمام مراکزی که واکسن کووید-19 تزریق میشود، تجهیزات و داروهای لازم جهت مدیریت واکنشهای آنافیلاکسی شامل دستگاه اندازهگیری فشارخون، اپینفرین، هیدروکورتیزون، سرم نرمالسالین، آنتیهیستامین تزریقی و... باید وجود داشته باشد. در صورت بروز آنافیلاکسی ضمن بالا نگهداشتن پاها، بیمار باید سریع به بیمارستان ارجاع داده شود. این بیماران نباید واکسن کووید-19 برندی که باعث عارضه شده است را دریافت کنند.
2- واکنشهای ازدیاد حساسیت فوری: طی 4 ساعت از زمان تزریق واکسن، علائمی مانند کهیر، آنژیوادم، خسخس سینه و دیسترس تنفسی ممکن است بروز کند. در صورت بروز چنین علائمی بیمار نباید نوبت دوم واکسن کووید-19 برندی که باعث عارضه شدهاست را دریافت کند. راش در محل تزریق واکسن:این واکنش به صورت راشهای قرمز، خارشدار، متورم یا دردناک در محلی که واکسن تزریق شدهاست، بروز میکند. شروع راشها از چند روز تا یک هفته بعد از اولین دوز تزریق رخ میدهد و ممکن است بعد از مدت زمان بیشتری نیز ایجاد شود. عوارض جانبی موضعی در محل تزریق واکسن ممنوعیتی برای نوبت دوم محسوب نمیشود.
واکنش آلرژیک مانند قرمزی، خارش و سفتی در اطراف محل تزریق بعد از نوبت اول واکسن، ممنوعیتی برای نوبت دوم واکسن محسوب نمیشود و نوبت دوم را در زمان توصیه شده ولی ترجیحا در اندام فوقانی مخالف میتوانند دریافت کنند.
3- عوارض نادر واکسن کرونا: فلج عصب صورت تا چند هفته بعد از تزریق واکسنهای کووید-19 ممکن است به صورت نادر رخ دهد. مشخص نیست که تا چه حد این عارضه در ارتباط با واکسن کووید-19 باشد.
عوارضی مانند تب بالای 40 درجه سانتیگراد و تشنج ممکن است بعد از تزریق واکسن کووید-19 اسپوتنیک بروز کند. در صورت بروز، بیمار حتما باید به مرکز درمانی مراجعه کند. در صورتیکه عارضه با واکسن کووید-19 ارتباط داشته باشد بیمار نباید نوبت دوم واکسن اسپوتنیک را دریافت کند.
واکسن سینوفارم در بیمارانی که در معرض خطر تشنج هستند با احتیاط و با صلاحدید پزشک معالج تزریق شود.
4- ترومبوسیتوپنی اتوایمیون پروترومبوتیک بعد از تزریق واکسن آسترازنکا: این عارضه بهصورت افت قابلتوجه تعداد پلاکت و ترومبوز در وریدها و شریانهای مختلف از جمله سینوس وریدی مغز، ورید پورت، وریدهای طحال، وریدهای کبدی، ترومبوزهای شریانی، ترومبوز وریدهای اندامهای تحتانی و آمبولی ریه بروز کرده است. با توجه به اینکه این عارضه بسیار نادر است، سازمان بهداشت جهانی مزایای تزریق این واکسن را در سنین بالای 18 سال نسبت به عوارض نادر احتمالی بیشتر میداند.
از آنجا که عوارض بسیار نادر واکسن آسترازنکا در سنین کمتر از 50 تا 55 سال به ویژه در خانمها رخ دادهاست، تزریق سایر واکسنها در صورت در دسترس بودن در سنین کمتر از 50 تا 55 سال ارجح است.
کنترل فرد پس از تزریق واکسن کووید-19
در صورتی که طی 28 روز بعد از تزریق واکسن آسترازنکا، فرد واکسینه شده دچار تنگی نفس، درد قفسه سینه، درد در ناحیه شکم، سردی اندامهای انتهایی، تاری دید، دوبینی، تشنج، اختلال تکلم، پارزی(فلج نسبی عضلات) ، پلژی(فلج کامل عضلات)، سردرد بسیار شدید و مداوم، تورم و درد و تغییر رنگ اندامهای انتهایی یا پتشی (خونریزی زیرپوستی) شده باشد، ارجاع به مراکز درمانی وآزمایش سلولهای خونی توصیه میشود.
ملاحظات اجتماعی بعد از تزریق واکسن کووید-19
انتظار میرود که فرد واکسینه شده حدود دو هفته بعد از دریافت نوبت دوم واکسن، ایمنی علیه بیماری کووید-19 را داشته باشد. شواهد نشان داده است خطر ابتلا و تشدید بیماری کووید-19در افرادی که واکسینه شدهاند کاهش مییابد اما به صفر نمیرسد.
افرادی که واکسینه شدهاند ممکن است در صورت مواجهه با ویروس SARS-CoV-2 بهصورت ناقل بدون علامت، ویروس را به نزدیکان خود که واکسینه نشدهاند انتقال دهند. توصیه میشود جهت حفظ سلامت خانواده خود و جامعه، افراد واکسینهشده تمام شیوهنامههای بهداشتی جهت پیشگیری از انتشار بیماری کووید-19شامل ماسکزدن و رعایت فاصله اجتماعی، پرهیز از حضور در مکانهای پر جمعیت را رعایت کنند. زمانی که تمام افراد حاضر در یک جمع واکسینه شوند، میتوان محدودیتهای مرتبط با پیشگیری از بیماری کووید-19 را رفع کرد. در صورتی که فرد واکسینهشده دچار علائم بیماری کووید-19 شود، باید تست انجام شود. تزریق هیچ واکسنی نمیتواند باعث مثبتشدن تست PCR شود اما ممکن است باعث مثبتشدن تست سرولوژی شود.
واکسیناسیون کووید-19 در کودکان
اطلاعات در مورد واکسیناسیون کووید-19 در کودکان محدود است. واکسنهای اسپوتنیک، سینوفارم، کوواکسین و آسترازنکا در افراد بالای 18 سال اندیکاسیون (دلیل قابلقبول) دارد. واکسن سینوفارم در کودکان 3 تا 17 ساله در یک کارآزمایی بالینی مورد بررسی قرار گرفتهاست. واکسن آسترازنکا در کودکان 5 تا 12 ساله در حال مطالعه است. اثربخشی و ایمنی واکسن اسپوتنیک وی و کووکسین بهارات نیز در افراد زیر 18 سال در حال مطالعه است. تا زمانی که اطلاعات در مورد واکسنهای کووید-19 در کودکان کاملتر شود تزریق واکسن در سنین کمتر از 18 سال توصیه نمیشود.
بیماران داوطلب جراحی
در صورتی که بیمار داوطلب جراحی اورژانس باشد، جراحی بدون توجه به اینکه بیمار چه زمانی واکسن را دریافت کردهاست باید انجام شود. در بیمارانی که داوطلب جراحی الکتیو (جراحی برنامهریزی شده) هستند و واکسن کووید-19 دریافت کردهاند در صورت صلاحدید جراح بهتر است چند روز جراحی به تعویق بیفتد تا علائم تب و لرز بعد از واکسیناسیون، با علائم عفونت ناشی از جراحی قابل افتراق باشد. در بیمارانی که اخیرا جراحی وسیع انجام دادهاند نیز بهتر است واکسیناسیون حداقل چند روز بعد از جراحی به تعویق بیفتد تا علائم عفونت ناشی از جراحی با عوارض واکسن قابل افتراق باشد. از نظر خطر بروز ترومبوز (ایجاد لخته خونی) ناشی از جراحیهای وسیع شواهدی وجود ندارد که نشان دهد جراحی با افزایش خطر بروز ترومبوسیتوپنی اتوایمیون پروترومبوتیک ناشی از واکسن آسترازنکا همراه باشد.
واکسیناسیون کووید-19 در دوران شیردهی
اطلاعات کافی در زمینه ایمنی واکسنهای کووید-19در زنان شیرده وجود ندارد. از آنجاکه واکسنهای کووید-19 غیرفعال و غیرزنده هستند، به نظر نمیرسد خطری برای نوزاد داشته باشد. واکسنهای سینوفارم، کووکسین و اسپوتنیک به دلیل محدودبودن اطلاعات در شیردهی منعمصرف دارند. از بین برندهای موجود درایران، واکسن آسترازنکا به صورت محدود در خانمهای شیرده تزریق شده است. در صورتیکه خانم شیرده در معرض خطر بالا برای ابتلا به بیماری کووید-19 باشد یا خطر فاکتور برای تشدید بیماری کووید-19وجود داشته باشد، با صلاحدید پزشک معالج میتواند واکسن آسترازنکا را تزریق کند. بعد از تزریق واکسن آسترازنکا نیاز نیست شیردهی قطع شود.
واکسیناسیون کووید-19 در دوران بارداری
خانمهای باردار در مقایسه با سایر افراد در معرض خطر بیشتری در مورد بیماری شدید کووید-19 قرار دارند. بهعلاوه، خانمهای باردار مبتلا به کووید-19ممکن است در مقایسه با سایر خانمهای باردار در معرض خطر بیشتر عواقب نامطلوب بارداری مانند زایمان زودرس باشند. مطالعات محدودی در خصوص ایمنی واکسن کووید-19در خانمهای باردار انجام شدهاست. تصمیمگیری در این زمینه نیاز به هماهنگی پزشک معالج و خانم باردار دارد تا با درنظر گرفتن میزان شیوع بیماری در جامعه، خطر ابتلا به بیماری و اطلاعات محدود در زمینه واکسیناسیون خانمهای باردار تصمیمگیری شود.
به گزارش «بهپو» و به نقل از «هفته نامه سلامت»، واکسنهای سینوفارم، کووکسین و اسپوتنیک به دلیل محدودبودن اطلاعات در بارداری منع مصرف دارند. از بین برندهای موجود در بازار دارویی ایران واکسن آسترازنکا به صورت محدود در خانمهای باردار تزریق شده است. در صورتی که خانم باردار در خطر بالا برای ابتلا به بیماری کووید-19 باشد با صلاحدید پزشک معالج میتواند واکسن آسترازنکا را تزریق کند. اگر فرد واکسینه شده قصد بارداری داشته باشد نیازی به تاخیر در اقدام به بارداری وجود ندارد. شواهدی در رابطه با اینکه بارداری خطر بروز عارضه ترومبوسیتوپنی اتوایمیون پروترومبوتیک بعد از تزریق واکسن را به دنبال داشته باشد، وجود ندارد./