آشنایی با بیماری تب خونریزی دهنده ابولا، علایم و روش های درمان

ابولا یک بیماری خطرناک از انواع متعدد بیماری‌های ویروسی تبدار خونریزی دهنده است که در بسیاری از موارد سبب مرگ بیمار (انسان و سایر نخستین‌ها مانند میمون‌ها، گوریل‌ها وشامپانزه‌ها) می‌شود.
ویروس ابولا که برای اولین بار در سال 1976 میلادی در نزدیکی رودخانه‌ای به همین نام کشف شد متعلق به خانواده ویروسی «فیلو ویریده» بوده و تاکنون 5 زیرگروه برای آن شناخته شده که به غیر از یکی همگی قادر به ایجاد بیماری در انسان هستند. کشنده‌ترین آنان زیرگروه «زئیر» نام دارد و زیرگروه «رستون» تنها در نخستین‌های غیر انسانی باعث بیماری می‌شود.
میزبان و مخزن طبیعی ویروس ابولا هنوز شناخته نشده اما از شواهد به دست آمده و مطالعه ویروس‌های مشابه چنین بر می‌آید که ویروس بین انسان و حیوان مشترک بوده و به احتمال زیاد خفاش‌ها مخزن طبیعی آن هستند. میزان مرگ و میر در طغیان‌های قبلی تب خونریزی دهنده ابولا تا 90 درصد نیز گزارش شده اما خوشبختانه این میزان در اپیدمی فعلی حدود 55 درصد بوده، اگرچه برخی دانشمندان معتقدند با گسترش بیشتر بیماری میزان مرگ و میر ناشی از آن نیز بالاتر رفته و این میزان به مقادیر بیشتر نزدیک خواهد شد.

نحوه انتقال

از آنجا که مخزن طبیعی ویروس ابولا هنوز کاملا شناخته نشده، چگونگی انتقال این بیماری از حیوان به اولین انسان در زمان طغیان بیماری نیز در پرده‌ای از ابهام قرار دارد. اما چنین تصور می‌شود که ویروس ابولا از طریق تماس مستقیم فرد با خون، ترشحات، اعضا یا مایعات زیستی حیوان آلوده (شامل شامپانزه، گوریل‌، خفاش‌، میمون‌، بز کوهی جنگلی و خارپشت‌) به انسان منتقل می‌شود. به عنوان نمونه این تماس هنگامی صورت می‌گیرد که شکارچیان یا سایر انسان‌ها به لاشه حیوانی که در کف جنگل بارانی افتاده یا گوشت خام حیوان آلوده دست می‌زنند. با آلوده شدن اولین انسان به این عفونت، بیماری می‌تواند از یکی از راه‌های زیر به سایر افراد منتقل شده و در اجتماع انسانی گسترش یابد:
از طریق تماس مستقیم فرد با خون یا ترشحات فرد آلوده (شامل ادرار، مدفوع، استفراغ، عرق، بزاق، مایع منی و ...)، تماس با اشیاء (مثلا سر سوزن سرنگ‌ها)که با ترشحات یا خون فرد آلوده در تماس بوده‌اند (در دستورالعمل مرکز کنترل بیماری‌های ایالات متحده در قسمت تماس مستقیم، تفاوتی بین پوست سالم و پوست خراشیده و زخم‌دار از نظر احتمال انتقال بیماری ذکر نشده و به همین دلیل استفاده از لباس محافظ برای تمامی قسمت‌های بدن و نه فقط مناطق دارای بریدگی توصیه شده است. همچنین تماس مستقیم شامل تماس ترشحات با غشاهای مخاطی مانند ملتحمه چشم و مخاط بینی و دهان و... نیز می‌شود).
بیشترین موارد انتقال بیماری شامل اعضای خانواده و افرادی است که از بیمار مراقبت می‌کنند یا بیماران درگذشته را دفن می‌کنند، چرا که این افراد در تماس مستقیم با ترشحات آلوده فرد قرار دارند. به همین دلیل اعضای کادر درمانی نیز در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این بیماری قرار دارند. در زمان طغیان‌ بیماری ، به سرعت درون مراکز درمانی و بیمارستان‌ها گسترش می‌یابد. مواجهه با ویروس ابولا در مراکز درمانی هنگامی صورت می‌گیرد که کارکنان پوشش‌های حفاظتی مناسب مانند ماسک، گان و دستکش به تن نداشته یا نحوه تمیز و ضدعفونی کردن ابزار مصرفی یا دور انداختن و دفع آنها (مانند سرنگ‌ها و سرسوزن‌ها) با اشکال همراه است. در صورتیکه وسایل یکبار مصرف نباشند، حتما باید پیش از به کار بردن مجدد، آنها را استریل کرد. در صورت عدم رعایت توصیه‌های بهداشتی در این زمینه، انتقال ویروس ادامه یافته و طغیان بیماری تشدید خواهد شد. انتقال بیماری همچنین در افرادی که از گوشت خفاش میوه‌خوار و خارپشت آلوده تغذیه کرده‌اند مشاهده شده است.

نشانه‌های بیماری

علائم تب خونریزی دهنده ابولا معمولا به صورت ناگهانی آغاز شده و علایم شاخص آن شامل بروز ناگهانی تب بالا (غالبا حدود 4/39 تا 5/40 درجه سلسیوس)، سردرد، ضعف شدید، اسهال و استفراغ (اسهال و استفراغ شدید معمولا یک تا دو روز پس از بروز علایم فوق پدیدار می‌شود)، دل درد، درد عضلات و مفاصل و بی‌اشتهایی. برخی از بیماران ممکن است نشانه‌های دیگری مانند بثورات پوستی، قرمزی چشم‌ها، گلودرد، سکسکه، سرفه، درد قفسه سینه، تنگی نفس، دشواری بلع یا خونریزی داخلی یا خارجی را از خود بروز دهند. اولین نشانه‌های بیماری ممکن است در فاصله 2 تا 21 روز پس از آلوده شدن با ویروس ابولا آشکار شوند ولی در بیشتر بیماران این فاصله حدود 8 تا 10 روز است. هنوز دلیل اینکه چرا برخی افراد در اثر این بیماری از بین می‌روند و برخی دیگر از آن بهبود می‌یابند شناخته نشده اما مطالعه بیمارانی که جان خود را در اثر این بیماری از دست داده‌اند نشان داده که بدن این بیماران در زمان مرگ پاسخ ایمنی قابل‌توجهی نسبت به ویروس ابولا از خود نشان نداده است. علایم شدیدتر بیماری مانند اختلال انعقادی و افت پلاکت‌های خون ممکن است حتی ظرف 24 تا 48 ساعت به وقوع پیوسته و سبب خونریزی از حفرات بینی و دهان و نیز پیدایش تاول‌های خونریزی دهنده پوستی شوند. پیدایش نارسایی کلیه می‌تواند ظرف 3 تا 5 روز به نارسایی چندارگانی و انعقاد داخل عروقی منتشر و از دست دادن حجم زیادی مایع منتهی شود. بیمارانی که دچار نوع برق‌آسای بیماری می‌شوند معمولا ظرف 8 تا 9 روزجان خود را از دست می‌دهند اما پیش‌آگهی بقا برای بیمارانی که بیش از 2 هفته در برابر بیماری دوام می‌آورند، بهتر از سایرین است.

خطر آلودگی

موارد تایید شده ابولا در آفریقا در کشورهای جمهوری دموکراتیک کنگو، گابن، سودان جنوبی، ساحل عاج، اوگاندا، جمهوری کنگو و آفریقای جنوبی گزارش شده‌اند. از آنجا که مخزن طبیعی این بیماری و چگونگی انتقال ویروس از حیوان به انسان کاملا شناخته نشده، ارزیابی میزان خطر در مناطق آندمیک دشوار است. تا به حال تمامی موارد بیماری و مرگ ومیر ناشی از آن در قاره آفریقا رخ داده‌اند. در زمان طغیان بیماری کارکنان مراکز بهداشتی و اعضای خانواده و دوستان فرد مبتلا در معرض بیشترین خطر برای ابتلا به بیماری قرار دارند. نکته قابل‌توجه در مورد ابولا این است که خوشبختانه چون این بیماری از طریق هوا منتقل نمی‌شود، میزان سرایت آن از بیماری‌های مسری دیگری مانند سرخک یا آنفلوآنزا بسیار کمتر است و برای انتقال، باید تماس نزدیک با ترشحات فرد آلوده صورت گیرد. به عنوان مثال اگر کسی در اتاق شما عطسه یا سرفه کند شما به این بیماری مبتلا نخواهید شد. نکته مهم دیگر این است که بر خلاف سرخک و برخی بیماری‌های مسری دیگر، بیماران مبتلا به ابولا تنها پس از بروز علایم می‌توانند سبب انتقال عفونت به سایر افراد شوند و تا پیش از این زمان هیچگونه انتقالی صورت نخواهد گرفت.
ابولا یک بیماری ویروسی است که توسط ویروس ابولا ایجاد می‌شود. این ویروس از خانواده فیلوویروس‌ها بوده که پس از وارد شدن به بدن، نوعی بیماری تب‌دار و خونریزی دهنده ایجاد می‌کند که در 50 تا 90 درصد بیماران علامت‌دار، به مرگ منجر خواهد شد. البته از چهار گونه ویروس ابولا، تنها یک گونه به بیماری بدون علامت منجر شده و به مرگ نیز منتهی نخواهد شد. هنوز راه و نحوه دقیق سرایت این بیماری مشخص نشده و تنها می‌توان گفت که احتمالا از طریق تماس با خون یا دیگر مایعات بدن و همچنین ترشحاتی همچون خلط افراد آلوده به این ویروس به افراد سالم منتقل می‌شود.

تشخیص ابولا

تشخیص بیماری در فردی که به تازگی آلوده شده کار دشواری است، چرا که علایم اولیه بیماری غیراختصاصی بوده و در بسیاری از بیماری‌های رایج دیگر نیز دیده می‌شوند اما باید به خاطر سپرد که حتی در زمان بروز علایم غیر اختصاصی اولیه، اگر کوچکترین دلیلی برای قرار گرفتن تب خونریزی دهنده ابولا در زمره تشخیص‌های افتراقی مطرح شده وجود داشته باشد، بیمار باید ایزوله و موضوع به اطلاع مقامات مسئول بهداشتی رسانده شود. سپس برای تایید تشخیص از بیمار نمونه‌گیری شده و آزمایش‌های تشخیصی روی آن به انجام خواهد رسید. برای تشخیص ابولا در مراحل اولیه بروز علایم می‌توان از روش‌های الایزا (ELISA)، الایزای ایمونوگلوبولین ام (IgM)، واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) و جداسازی ویروس استفاده کرد. در بیمارانی که دیرتر مراجعه می‌کنند یا در افراد بهبود یافته می‌توان از آزمایش‌های ایمونوهیستوشیمیایی، جداسازی ویروس یا PCR برای تشخیص بهره گرفت. رعایت موارد ایمنی و استفاده از پوشش‌های محافظ باید تا زمان آماده شدن نتایج آزمایش‌ها ادامه یابد. می‌توان درمان حمایتی را نیز تا زمان آماده شدن نتایج برای بیمار ادامه داد.

پیشگیری

ناشناخته ماندن نحوه آلوده شدن انسان‌ به ویروس ابولا، پیشگیری از این بیماری را دشوار ساخته است. اقدامات پیشگیرانه ابتدایی اندکی برای این بیماری مورد تایید قرار گرفته است. در زمان بروز موارد بیماری، احتمال انتقال عفونت در محیط مراکز درمانی بسیار بالاست، لذا کارکنان این مراکز باید قدرت شناسایی موارد مشکوک به تب خونریزی دهنده ابولا و اجرای اقدامات احتیاطی مثل ایزوله کردن بیمار و رعایت تکنیک‌های محافظتی پرستاری را داشته باشند. آنان همچنین باید قادر باشند آزمایش‌های تشخیصی مربوط به بیماری را درخواست کرده یا در صورت نیاز به انجام آزمایش‌ها در محل دیگر، از بیماران به درستی نمونه‌گیری و نمونه‌ها را به محل مورد نظر ارسال کنند.

تکنیک‌های محافظتی پرستاری شامل موارد زیر می‌شوند:

پوشیدن لباس‌های محافظ (مانند ماسک، دستکش، گان و عینک ایمنی)
اطلاع از اقدامات لازم برای کنترل عفونت (مانند استریل کردن کامل وسایل و استفاده روتین از مواد ضدعفونی کننده)
روش‌های موثر در از بین بردن ویروس عبارتند از:
استریل کردن با بخار، استریل کردن شیمیایی، استفاده از گازها و سوزاندن در دمای بالا.
جدا کردن بیماران مبتلا به تب خونریزی دهنده ابولا و ممانعت از تماس این بیماران با افراد محافظت نشده.

هدف تمامی این تکنیک‌ها پیشگیری از تماس خون و ترشحات بیمار با افراد سالم است. در صورت درگذشت فرد مبتلا به این بیماری، پیشگیری از تماس افراد با جسد بیمار نیز به همین اندازه مهم است. مطالعات نشان داده‌اند غلظت ویروس در خون، استفراغ و مدفوع بیماران بیشتر از بزاق، عرق واشک است لذا ضدعفونی کردن مناطق عمومی مخصوصا دستشویی و توالت‌های عمومی در کنترل ویروس از اهمیت زیادی برخوردار است. مرکز کنترل بیماری‌های ایالات متحده با همکاری سازمان جهانی بهداشت، برای پیشگیری و کنترل گسترش تب خونریزی دهنده ابولا دستورالعملی تهیه و منتشر کرده‌اند. در کتابچه راهنمای کنترل تب ویروسی خونریزی دهنده در مراکز درمانی آفریقایی چنین نوشته شده: «بیماران دچار تب خونریزی دهنده را شناسایی کرده (مانند مبتلایان به ابولا) و با استفاده بهینه از منابع و لوازم محدود موجود، از انتقال بیشتر بیماری در محیط مراکز درمانی و گسترش آن جلوگیری کنید.»

درمان ابولا

درمان استاندارد تب خونریزی دهنده ابولا هنوز منحصر به درمان حمایتی است. این اقدامات حمایتی شامل:

تنظیم آب و الکترولیت بیمارو در صورت نیاز تزریق خون و پلاکت
حفظ اکسیژن رسانی و فشار خون بیمار
درمان هرگونه عفونت همزمان دیگر

درمان به موقع تب خونریزی دهنده ابولا مهم اما دشوار است، چرا که تشخیص بالینی بیماری در مراحل اولیه عفونت چندان آسان نیست. به دلیل غیراختصاصی بودن علایم اولیه بیماری مانند سردرد و تب، ممکن است در اوایل بیماری، تشخیص‌های دیگری به اشتباه برای بیماران مطرح شود، انستیتوی ملی بهداشت آمریکا از ماه سپتامبر 2014 میلادی کارآزمایی جدیدی را در مورد واکسن انسانی این بیماری آغاز می‌کند. تلاش‌های قبلی برای ساخت واکسن که در اوایل سال 2000 صورت گرفت با موفقیت همراه نبود. واکسن جدید محتوی ویروس عفونی ابولا نبوده و در حقیقت شامل نوعی آدنوویروس ناقل مربوط به شامپانزه‌ها است که 2 ژن از ویروس ابولا را در محتوی ژنتیکی آن گنجانده‌اند. از آنجا که ساختار این ویروس‌ها به راحتی قابل دستکاری هستند، استفاده از آنها در ساخت واکسن مورد توجه قرار گرفته است. چگونگی عملکرد واکسن مورد بحث به این صورت است که آدنوویروس ناقل (که قدرت تکثیر ندارد) به درون سلول فرد وارد شده و مواد ژنتیکی ویروس ابولا را در اختیار سلول قرار می‌دهد. ژن‌های جدید وارد شده سبب بیان یک پروتئین خاص می‌شوند که به نوبه خود پاسخ ایمنی را در بدن به وجود می‌آورد. بنا به گفته سازندگان، این واکسن در آزمون‌های ابتدایی انجام شده در نمونه‌های حیوانی نخستی، نتایج امیدبخشی داشته است. راه دیگر برای کمک به بیماران مبتلا، تزریق خون یا پلاسمای افرادی است که به تازگی از این عفونت بهبود یافته‌اند. اساس این روش بر این عقیده استوار است که خون افراد بهبود یافته از بیماری حاوی آنتی‌بادی‌های نجات‌بخش است. این روش یک روش تجربی است که گزارش‌هایی از کاربرد آن درجریان اپیدمی اخیر وجود دارد، اگرچه نتایج آن هنوز رسما اعلام نشده است. استفاده موفقیت آمیز از یک ترکیب تجربی به نام BCX4430 در مدل نخستین غیرانسانی در شماره آوریل سال جاری مجله نیچر گزارش شد. این ترکیب که در حقیقت یک مهار کننده RNA پلی‌مراز وابسته به RNA است توانست از مرگ 17 مورد از 18 میمون مورد مطالعه پس از آلوده شدن با ویروس ابولا جلوگیری کند اما هنوز گزارشی از انجام کارآزمایی‌های انسانی انتشار نیافته است./