کم خونی چیست و چه علایمی دارد؟

برخلاف آنچه از نام بیماری کم خونی استنباط می‌شود، کم‌خونی در اثر کم‌شدن خون حادث نمی‌شود، بلکه کم‌خونی به معنای کم‌شدن حجم یا تعداد گلبول‌های قرمز یا غلظت رنگدانه‌های هموگلوبین در این گلبول‌هاست. هموگلوبین در حمل اکسیژن از ریه‌ها به تمام اندام‌های بدن، به گلبول‌های قرمز خون کمک می ‌کند.

علائم و عوارض کم‌ خونی

کم خونی‌های خفیف، در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی به‌تدریج عوارض مربوطه ظاهر می‌شود. اولین و مهم‌ترین عارضه کم خونی خستگی است. فعالیت حیاتی افرادی که هموگلوبین خون آنها پایین است، کاهش یافته؛ زود خسته می‌شوند. ضعف و رنگ پریدگی، التهاب و سوزش زبان، زخم کناره دهان و شکنندگی ناخن‌ها و همچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم‌خونی است.

چون آهن، علاوه‌ بر فعالیت خون‌سازی در ساختمان عضلات و بعضی از آنزیم‌های مهم بدن نیز وارد می‌شود؛ کمبود آن منجر به کندی رشد جسمی و به‌ خصوص مغزی نوزادان و شیرخواران می‌شود. این ضایعه در موارد شدیدتر ممکن است برگشت ناپذیر شده، کودک را در کند ذهنی همیشگی نگه دارد. خردسالان کم خون، اغلب ناآرام و تحریک‌پذیرند. کودکان کم‌خون در مرحله پیش دبستانی و دبستانی با ضعف یادگیری ودرک مطالب روبه‌رو می‌شوند. کم خونی فقر آهن در بانوان باردار، بر رشد جنین اثرگذاشته؛ ممکن است زمینه‌ساز سقط شود. نوزادانی که از مادران مبتلا به فقر آهن به دنیا می‌آیند؛ اکثرا کم‌وزن و ضعیف هستند.

بطور خلاصه علائم و عوارض کم خونی عبارت است از:

رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها
ضعف و خستگی زودرس
سرگیجه، به‌خصوص به هنگام بلند شدن از زمین
بی‌حوصلگی، افسردگی و سایر اختلالات خلقی
سردرد
خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها
حالت تهوع
کاهش (و گاه افزایش) خونریزی قاعدگی
کاهش حافظه، توان یادگیری و نهایتا افت تحصیلی
تیرگی دور چشم
بعضی یبوست‌های مقاوم به درمان
برخی جوش‌های مقاوم به درمان
ریزش مو و گود شدن روی ناخن (یا ناخن قاشقی که در کم‌خونی‌های شدید دیده می‌شود)

البته علائم ذکر شده به این معنا نیست که هر کس کم خونی دارد تمام علائم را دارا است و همچنین به این معنا هم نیست که اگر فردی بعضی از علائم را داشت؛ حتما کم خون است.

انواع کم خونی

1- کم خونی ناشی از فقر آهن

این نوع کم خونی از شایع ترین انواع این بیماری است. فقر آهن زمانی بروز می ‌کند که بدن فاقد آهن کافی است. بدن برای ساخت هموگلوبین به آهن نیاز دارد. این حالت معمولاً در اثر از دست دادن خون، به دلیل مشکلاتی همچون عادت ماهانه طولانی و سنگین، زخم‌های داخلی، پولیپ‌های روده یا سرطان روده بروز می ‌کند. همچنین، رژیم غذایی فاقد آهن کافی می ‌تواند منجر به بروز این حالت شود.

آهن یک ماده مغذی مورد نیاز برای ادامه حیات و اساسی ترین ماده اولیه برای ساختن گلبول های قرمز خون است که اکسیژن را به سلول های بدن می رساند. کمبود آهــن و کم خونی ناشی از آن در نقاط مختلف کشور یکی از مشکلات اصلی تغذیه ای است به طوری که در حدود یک چهارم زنان سنین باروری (۱۵ تا ۴۹ سال) و بیشتر از یک سوم کودکان زیر ۲ سال کشور به کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن مبتلا هستند. چنان چه برای ساختن گلبول های قرمز خون، آهن به مقدار کافی در دسترس نباشد، ابتدا فرد از ذخائر آهن بدن خود استفاده می کند و زمانی که کمبود آهن ادامه یابد، ذخائر بدن تخلیه می شود و کم خونی فقر آهن بروز می کند.

سیستم دقیقی در بدن طراحی شده که سلول های قرمز خون و سلول های عضلانی که منابع اصلی آهن در بدن هستند به دنبال فرسودگی به شکلی از رده خارج می شوند که آهن موجود در آنان دوباره به چرخه طبیعی بدن برمی گردد و فقط بخش کوچکی از آن دفع شود و در حالت عادی یعنی تا زمانی که خونریزی وجود ندارد بدن نیازمند مصرف مواد حاوی آهن کمی است.
فقر آهن ممکن است به دلیل دریافت ناکافی آهن از مواد غذایی، اختلال جذب آهن در دستگاه گوارش، مصرف آهن در دوران بارداری توسط جنین، مصرف آهن در زمان شیردهی توسط نوزاد و خونریزی مزمن روی دهد.

نوزادان

ذخایر آهن موجود در بدن نوزادان چهار تا شش ماه پس از تولد، رو به اتمام می رود. در صورتی که نوزاد، آهن مورد نیاز را از طریق رژیم غذایی دریافت نکند مستعد بروز کم خونی فقر آهن می شود .
شیر مادر، شیر خشک و شیر گاو، مقدار کمی آهن دارند بنابر این آهن مورد نیاز باید از طریق مکمل های غذایی وارد بدن نوزاد شود و درصورت نیاز، داروی آهن خوراکی توسط پزشک تجویز شود.

اطفال

تغذیه ناکافی در اطفال، نقش مهمی در ایجاد فقر آهن دارد. انگل های روده ای به خصوص کرم های قلابدار و اختلالاتی که منجر به خونریزی گوارشی می شوند نیز در بروز فقر آهن نقش مهمی دارند.

بزرگسالان

شایع ترین علت بروز فقر آهن در بزرگسالان، عبارتند از : خونریزی مزمن دستگاه گوارش به علت بیماری هایی از قبیل زخم معده، التهاب معده (درمواردی که فرد الکل و آسپیرین مصرف می کند)، بواسیر، سرطان کولون و فتق دیافراگم، تومورهای کلیوی، سرطان ریه و بعضی از عفونت ها از جمله عفونت عامل زخم معده (اچ – پیلوری)
درخانم ها علاوه بر عوامل ذکرشده، یکی از شایع ترین علل بروز فقر آهن، عادت ماهیانه و بیماری های رحمی است. دوران حاملگی و شیردهی نیز نقش مهمی در بروز فقر آهن دارند بنابر این خانم های باردار باید تغذیۀ مناسب داشته باشند و آهن خوراکی نیز دریافت کنند.

از دیگر عوامل ایجاد کنندۀ فقر آهن، مصرف داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند بروفن، ایندومتاسن، پیروکسیکام و مفنامیک است (زیرا به دنبال مصرف بیش از اندازه این داروها احتمال بروز زخم های گوارشی وجود دارد).
انگل های روده ای، مخصوصاً کرم های قلابدار که علت عمده خونریزی های گوارشی درمناطق گرمسیری جهان (به خصوص هندوستان) است و همچنین ژیاردیا و مالاریا نیز موجب کم خونی فقرآهن می شوند.

عادات و الگوهای نامناسب غذایی مانند مصرف چای همراه با غذا یا بلافاصله بعد از غذا و یا استفاده از نان هایی که در تهیه آن ها از جوش شیرین استفاده شده است و موجب کاهش جذب آهن به مقدارزیاد می شود، شروع نکردن به موقع تغذیه تکمیلی یا نامناسب بودن آن، بیماری های عفونی مکرر بخصوص بیماری های اسهالی وعفونت های تنفسی که بدلیل کاهش اشتها وکاهش جذب مواد مغذی موجب کمبود آهن می شود، از دیگر عوامل بروز این نوع کم خونی است.

مراحل دریافت، جذب ودفع آهن

روزانه 10 تا 20 میلی گرم آهن توسط مواد غذایی وارد دستگاه گوارش می شود که بر حسب نیاز 1 تا 2 میلی گرم آن جذب می شود. قسمت اعظم جذب آهن در رودۀ کوچک و مقدار کمی در معده صورت می گیرد. مقدار جذب آهن در افرادی که به علت عمل جراحی، قسمتی از معده یا روده آنها برداشته شده است، کاهش می یابد با این وجود، داروی آهن خوراکی به راحتی در آنان جذب می شود.

آهن مورد نیاز روزانه درمردان 10 میلی گرم و در زنان 18 میلی گرم است. این مقدار باید ازطریق رژیم غذایی روزانه وارد بدن شود .
در مردان روزانه 6/0 میلی گرم آهن ازطریق دستگاه گوارش ، 2/0 میلی گرم از ترشح عرق و 1/0 میلی گرم ازطریق پوست و ادرار دفع میشود. در زنان علاوه بر موارد ذکر شده، مقدار 4/0 میلی گرم آهن در عادت ماهیانه به صورت روزانه دفع می شود.

علائم و نشانه ها

معمولا بیماران مبتلا به کم خونی فقر آهن تمایل به جویدن چیزهای غیرمعمول (Pica ) از قبیل یخ، نمک، نشاسته، خاک، مو یا مقوا دارند که البته این علائم پس از درمان به سرعت ازبین می روند.
دیگر علائم بیماری عبارتند از خستگی، ضعف، تپش قلب، سردرد، تحریک پذیری، کرختی، مورمورشدن، رنگ پریدگی، التهاب زبان، دهان و گوشه لب ها و قاشقی شدن ناخن ها.
در سال های اخیر تبلیغات روز افزون شرکت های دارویی برای جلب مشتری، این اشتباه را ایجاد کرده است که همه موارد کم خونی حتما دچار کمبود آهن هستند و متاسفانه بسیاری از بیماران دچار کم خونی بدون این که نوع کم خونی و وجود کمبود آهن در آنان اثبات شود به مصرف آهن روی می آورند.روش استاندارد در این مورد این است که با یک آزمایش ساده ابتدا میزان آهن سرم بررسی شود و اگر کمبود آهن مشخص شد در آن صورت درمان مقتضی صورت گیرد و در صورتی که ذخایر آهن کافی بود، دلایل دیگر کم خونی بررسی شود.

2- کم خونی مگالوبلاستیک یا فقر ویتامین

این نوع کم خونی معمولاً در اثر کمبود فولیک اسید یا ویتامین B12 بروز می ‌کند. این ویتامین‌ها در سالم نگه داشتن خون یا سیستم عصبی به بدن کمک می ‌کنند. در این نوع کم خونی، بدن گلبول‌های قرمز خونی تولید می ‌کند که نمی‌ توانند اکسیژن را به خوبی تحویل دهند.
قرص‌های اسید فولیک می ‌توانند این نوع کم خونی را درمان کنند. فولیک اسید را همچنین می‌ توان از مصرف دانه‌ها و حبوبات، مرکبات و آب میوه‌ها، سبوس گندم و سایر غلات، سبزیجات برگ سبز تیره، گوشت طیور و جگر به دست آورد.
گاهی اوقات ممکن است متخصص نتواند تشخیص دهد که علت این بیماری، کمبود ویتامین B12 است. این حالت معمولاً در افراد مبتلا به کم خونی وخیم بروز می‌ کند که در حقیقت نوعی بیماری خود ایمنی است. عدم دریافت ویتامین B12کافی می ‌تواند موجب کرختی و بی ‌حسی دست‌ها و پاها، مشکلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشکلات بینایی شود. نوع درمان بستگی به عامل مولد بیماری دارد، اما به هر حال مصرف ویتامین B12 ضروری است.

3- بیماری‌های نهفته

بیماری‌های خاصی وجود دارند که می ‌توانند به توانایی بدن در تولید گلبول‌های قرمز خون، آسیب برسانند. برای مثال، افراد مبتلا به بیماری‌های کلیوی به ویژه بیمارانی که دیالیز می‌ شوند، در معرض ابتلا به کم خونی قرار دارند. کلیه‌های این بیماران قادر به ترشح هورمون های کافی برای تولید گلبول‌های خونی نیست و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست می ‌دهند.

4-بیماری‌های خونی ارثی

اگر در خانواده ای سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افراد دیگر نیز افزایش می‌ یابد. یکی از امراض خونی ارثی، کم خونی از نوع گلبول‌های داسی شکل است.
در این نوع، به جای تولید گلبول‌های قرمز طبیعی که به راحتی درون رگ‌های خونی حرکت می ‌کنند، گلبول‌های داسی شکلی ساخته می شوند که حرکت سختی داشته و دارای لبه‌های خمیده هستند. این گلبول‌ها نمی‌ توانند در رگ‌های خونی ظریف به آسانی حرکت کنند و در نتیجه مسیر رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود می‌ کنند. بدن گلبول‌های قرمز داسی شکل را نابود می ‌کند، اما نمی ‌تواند با سرعت کافی انواع طبیعی و سالم جدید را تولید کند. این امر موجب بروز کم خونی می ‌شود.
نوع دیگری از کم خونی ارثی، تالاسمی است. تالاسمی زمانی بروز می ‌کند که بدن ژن‌های ویژه‌ای را از دست می‌ دهد و یا ژن‌های غیر طبیعی از والدین به کودک ارث می‌ رسد که در نحوه تولید هموگلوبین، تأثیر منفی می‌ گذارند.

5-کم خونی آپلاستیک

نوع نادری از کم خونی است و زمانی بروز می ‌کند که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی ‌کند. از آنجا که این امر بر گلبول‌های سفید نیز تأثیر می‌ گذارد، خطر عفونت‌ها و خونریزی‌های غیر قابل توقف افزایش می یابد. این حالت، دلایل مختلفی دارد که عبارتند از:

روش‌های درمانی سرطان‌ها (پرتو درمانی و شیمی درمانی)
قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشره ‌کش‌ها، رنگ و پاک کننده‌ها و شوینده‌های خانگی)
برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)
بیماری‌های خود ایمنی (مانند لوپوس)
عفونت‌های ویروسی که بر تراکم استخوانی تأثیر می ‌گذارند./