آشنایی با مسمومیت های گیاهی و گیاهان کُشنده

مسمومیت با گیاهان سمی جزء موارد نسبتا شایع مراجعه به مراکز اورژانس است که می‌تواند ناشی از تماس یا خوردن این نوع گیاهان چه در فضای منزل چه در طبیعت باشد. بسیاری از گیاهان برخلاف ظاهر زیبا یا میوه‌های وسوسه‌انگیز به‌ هیچ‌وجه خوراکی نیستند و زمینه‌ساز بروز چنین مشکلاتی خواهند بود.

گیاهان به عنوان یکی از علل بروز مسمومیتهای تصادفی بویژه در کودکان زیر 5 سال محسوب می شوند. در مطالعات انجام شده در آمریکا، علت 5 تا 10 درصد کل مسمومیتهای گزارش شده به مراکز کنترل مسمومیت در این کشور در اثر تماس و مصرف گیاهان سمی بوده است. در کشور ما هر چند آمار دقیق و رسمی از شیوع مسمومیتهای گیاهی وجود ندارد، ولی گزارشهای موردی حاکی از بروز انواع مسمومیتهای اتفاقی و عمدی در اثر مصرف و یا سوء مصرف گیاهان در مناطق مختلف کشور است.

به گزارش «بهپو»، در سالهای اخیر با توجه به گرایش بیشتر اطبا و مردم به استفاده از گیاهان جهت کاربردهای دارویی و پزشکی، میزان شیوع مسمومیت های گیاهی نیز در حال افزایش است و این امر بیشتر ناشی از کاربردهای ناآگاهانه و خودسرانه افراد از گیاهان سمی که به تصور آنها دارای ارزش درمانی است، می باشد. از طرفی خوددرمانی با گیاهان و کاربرد گیاهان به عنوان عوامل ایجاد کننده حالاتی نظیر توهم و نشئگی از جمله علل مسمومیت ناشی از گیاهان در بزرگسالان در نظر گرفته می شود.

کرچک

یکی از گیاهانی که می تواند باعث بروز مسمومیتهای شدید در انسان شود، گیاه کرچک است. قسمت سمی گیاه، دانه است. این گیاه در خراسان، سیستان و بلوچستان و نواحی جنوب کشور پرورش داده می شود. از دانه های این گیاه بعد از انجام فرآیندهای متعددی روغن کرچک به دست می آید که از این ترکیب به عنوان یک داروی مسهل در طب استفاده می شود. اما مصرف دانه های گیاه به علت داشتن ماده ای بسیار سمی به نام ریسین می تواند سبب بروز مسمومیت های شدید منجر به مرگ شود. خوردن 4-3 مغز دانه کرچک در کودکان و حدود 10 دانه آن در بزرگسالان می تواند سبب بروز مسمومیت شدید و حتی مرگ شود. قابل ذکر است ریسین یکی از قوی ترین سموم شناخته شدن با منشا گیاهی می باشد. این ماده به علت داشتن ساختار پپتیدی در اثر حرارت بالا – مانند آنچه در فرآیند تهیه روغن کرچک انجام می شود- از بین می رود. ولی مصرف دانه های گیاه می تواند هم از طریق بروز واکنش های حساسیتی در افراد مستعد و هم به علت داشتن ماده سمی ریسین، سبب بروز مسمومیت در انسان شوند.

خوردن دانه گیاه در صورتی که جویده نشود یا پوسته آن سالم باشد اثرات سمی چندانی ایجاد نمی کند زیرا پوسته دانه مقاوم است و دانه از دستگاه گوارش دفع می شود. ولی در صورت جویدن دانه یا در صورت بلع دانه هایی که پوسته آن آسیب دیده باشند، مسمومیت بروز می کند. علایم مسمومیت 2 تا 24 ساعت بعد از مصرف بروز می کنند. از دست دادن اشتها، تهوع، استفراغ های مداوم، اسهال خونی، دهیدراتاسیون و در موارد شدید زردی رخ می دهد. بعد از 6 تا 8 روز مرگ اتفاق می افتد.

حنظل یا هندوانه ابوجهل

هندوانه ابوجهل در ایران در نواحی لرستان، خوزستان، فارس و کرمان می روید. میوه گیاه سمی است و باعث بروز اسهال های شدید می شود.

دیفن باخیا

در بیشتر خانه‌ها از این گیاه به دلیل مقاومت بالا به شرایط مختلف زیستی به‌خصوص مقاومت به خشکی و کم نوری نگهداری می‌شود. این گیاه جزء خطرناکترین و سمی‌ترین گیاهان آپارتمانی محسوب می‌شود.

دینفن باخیا موجب درماتیت آلرژیک نمی شود اما جویدن قسمت کوچکی از برگ یا ساقه آن برای هر موجودی خطرناک و مسمومیت‌زاست. بافت‌های ساقه و برگ‌های گیاه دیفن باخیا حاوی بلورهای اگزالات کلسیم سوزنی شکل به نام رافید هستند. در صورت بلعیدن برگ یا ساقه علائمی مثل بی‌حسی شدید دهان، سوزش زبان و لثه‌ها، تورم گلو و آبریزش بینی احساس می‌شود. در صورت جویدن طولانی مدت برگ و ساقه علائم شدیدتر خواهند بود که نیاز است بلافاصله فرد را به بیمارستان منتقل کنید. در موارد ضروری مسمومیت را با تخلیه و شستشوی معده رفع می‌کنند. در نتیجه باید گیاه را از کودکان و حیوانات خانگی دور نگه دارید.

آزالیا

برخی از گونه های آزالیا -گیاهی که به عنوان گیاه زینتی در آپارتمانها، گلخانه ها و باغات پرورش داده می شود- به علت داشتن مواد سمی موسوم به آندرومدوتوکسین در برگها و حتی شهد گل های این تیره از گیاهان می تواند در صورت مصرف خوراکی سبب بروز مسمومیت در انسان شوند. حتی در برخی از کشورها مانند ترکیه و کره شمالی مواردی از بروز مسمومیت های دسته جمعی در کودکانی که از عسل تولید شده از زنبورهایی که از شهد این گیاهان تغذیه کرده اند، گزارش شده است. علایم و نشانه های مسمومیت شامل احساس سوزش در دهان، سیلان بزاق، تهوع، استفراغ، اسهال، ضعف عضلانی، اختلال دید، افت فشار خون، کاهش ضربان قلب، تنگی نفس، تشنج و اختلالات شدید قلبی و تنفسی که در برخی موارد می تواند کشنده باشد.

گل صدتومانی نیز از جمله گیاهانی زینتی است که جزء گیاهان سمی محسوب می شود. تمام قسمتهای این گیاه به علت داشتن مواد سمی از دسته گلیکوزیدها در صورت مصرف خوراکی می توانند سبب بروز مسمومیت با علایم و نشانه هایی مشابه مسمومیت با آزالیا شوند.

گزنه

دسته ای دیگر از گیاهان به علت داشتن مواد شیمیایی خاصی در برگ ها ی خود بویژه در برجستگی های روی برگ موسوم به تریکوم باعث بروز عوارض پوستی در هنگام تماس پوست بدن با برگ یا شیرابه حاصل از شکستن برگ ها می شوند. . گیاهانی مانند فرفیون، گزنه، کوزل، پیچک سمی و فلفل تزیینی از این دسته می باشند. سوزش، خارش، درد، قرمزی و تاول از مهم ترین این عوارض محسوب می شوند. با وارد شدن تریکوم ها به پوست مواد شیمیایی موجود دراین تریکوم ها که شامل هیستامین، استیل کولین، سروتونین و... هستند موجب بروز پاسخ حاد می شوند.

گل انگشتانه

گل انگشتانه به طور خودرو می روید. گل های قرمز ارغوانی با خال های قهو ه ای رنگ یا گلی به ندرت سفید دارد که به صورت سنبل های دراز در قسمت انتهای ساقه ظاهر می شود. ماده اصلی سمی این گیاه ترکیبات متعددی نظیر دیگوکسین، دیژیتوکسین و... است.

علایم مسمومیت به صورت علایم گوارشی و قلبی ظاهر می شود. تهوع، استفراغ، دردهای شکمی، اسهال، آریتمی های قلبی، شوک کاردیوژنیک، هیپرکالمی، توهم، دیس اورینتاسیون و اختلال دید، ضعف، سردرد، سرگیجه از مهمترین علایم مسمومیت با ترکیباب دیژیتال می باشند.

خرزهره

یکی از گیاهانی که در بسیاری از شهرها به‌دلیل سازگاری با شرایط آب‌وهوایی توسط افراد و متولیان زیباسازی شهری پرورش داده‌ می‌شود، خرزهره است و گل‌‌های زیبای آن سبب محبوبیت بین مردم شده‌است. تمام قسمت های گیاه از برگ، چوب، گل ها و ... سمی است. خوردن یک برگ کامل این درختچه باعث مرگ می شود.

تماس با این گیاه به‌دلیل تحریک‌پذیری یونی خاصی که ایجاد می‌کند زمینه‌ساز آریتمی قلبی و متاسفانه مرگ است.

دارواش

دارواش یک گیاه پارازیت است که بر روی تنه درختان می روید. این گیاه دارای ساقه های منشعب و همیشه سبز است و مجموعاً به صورت بوته با ظاهری مدور به ارتفاع 30 تا 40 سانتی متری است. برگ های آن بیضوی، گوشتدار و به رنگ سبز مایل به زرد حنایی است. تمام قسمت های گیاه در مقادیر زیاد مسمومیت زا است. علایم و نشانه ها در کمتر از 6 ساعت بعد از بلع گیاه ظاهر می شود. عوارض گوارشی، قلبی و تشنج ممکن است ایجاد شود.

تاتوره

تاتوره گیاهی است که معمولا در مناطق روستایی توصیه به مصرف دانه‌های آن می‌شود که می‌تواند منجر به بروز بحران آنتی‌کولینرژیک شود. بحران آنتی‌کولینرژیک حالتی است که با علائمی مانند خشکی دهان، گرگرفتگی، افزایش ضربان قلب و کاهش سطح هوشیاری همراه است.

تمامی قسمت های میوه، برگ و دانه گیاه حاوی مواد سمی است ولی بیشترین مقدار مواد سمی در دانه های گیاه است. علایم مسمومیت 30 تا 60 دقیقه بعد از مصرف گیاه آغاز می شود و 24 تا 48 ساعت ادامه دارد.

بنگ دانه

گیاهی علفی، دو ساله و دارای ساقه استوانه ای شکل، خمیده به طول 60 تا 80 سانتی متر که در نواحی مخروبه می روید. برگ و دانه گیاه حاوی مواد سمی است و علایم مسمومیت آن مشابه با تاتوره است.

شاهبیزک یا بلادون

از تیره سیب زمینی، گیاهی پایا به ارتفاع 1 تا 1/5 متر، ریشه دراز، ضخیم، گوشتدار و به رنگ حنایی است. میو ه اش به اندازه یک گیلاس است. در آغاز سبز رنگ و پس از رسیدن قرمز و در نهایت سیاه رنگ می شود.

تمامی بخش های ریشه، میوه و دانه حاوی مواد سمی است. 3 تا 4 عدد میوه آن در بچه ها علایم بارز مسمومیت ایجاد می کند. علایم و نشانه ها و روش درمان مسمومیت همانند مسمومیت با تاتوره است.

شاه دانه

شاه دانه با نام علمی Cannabis sativa گیاهی شبیه به گزنه که بلندی آن تا بیش از چهار متر می‌رسد. گونه های متعدد با بوی قوی و مطبوع دارد و در نواحی شمال ایران نیز می روید. دارای غنچه‌های متعدد، برگ‌های کشیده و دانه‌های ریز است. از دانه‌ها برای تهیه روغن و تولید صابون استفاده می‌شود و در ایران به عنوان آجیل هم مصرف دارد. برگ‌ها و غنچه مستقیماً برای تولید بنگ یا حشیش استفاده می‌شود. ماده اصلی سمی شاه دانه دلتا تتراهیدروکانابینول است. مصرف این ماده سبب هالوسیناسیون (توهم)، اختلال جهت یابی، عدم هوشیاری، رفتار تهاجمی، تاکی کاردی، تاکی پنه (تنفس سریع و کم عمق) و آریتمی کشنده می شود.

در بعضی از کتب قدیمی به کانابیس گیاه مقدس می‌گفتند. از این گیاه برای درمان بعضی بیماری‌ها، کم کردن درد قاعدگی خانم‌ها، درمان افسردگی و درمان علایم اختلال توجه استفاده می‌شود. شاهدانه در استان‌های فارس، اصفهان، تهران و شمال ایران برای تولید الیاف یا بذر کشت می‌شود. جنس مؤنث این گیاه در ایران به نام وید، گل، و ماری نیز شناخته می‌شود که مورد مصرف تدخینی قرار می‌گیرد.

شوکران

شوکران کبیر با نام علمی Conium maculatum گیاهی است علفی و دو ساله به ارتفاع 80 سانتی متر تا حداکثر 2 متر که در مکان های سایه دار و مرطوب و کنار رودخانه ها می روید. شوکران کبیر در تمام نواحی ایران می روید. تمامی قسمت های گیاه سمی است. گل آذین و میوه آن بیشترین اثر و ریشه، ساقه و برگ به ترتیب کمترین اثر سمی را دارند. ماده سمی اصلی آن از مشتقات بی پریدون است و Coniine نام دارد.

مسمومیت با این گیاه جز مسمومیت های شدید و کشنده محسوب می شود. شدت مسمومیت با این گیاه آنقدر زیاد است که در یونان باستان از عصاره برگهای این گیاه برای اعدام محکومین به مرگ استفاده می شد. بطوریکه در تاریخ آمده است سقراط فیلسوف شهیر یونانی با نوشیدن عصاره این گیاه اعدام شد.

علایم مسمومیت 25 دقیقه تا یک ساعت پس از مصرف شروع و به صورت تاری دید، سردرد، سرگیجه، لرز، عدم تعادل، احساس خشکی و سوزش گلو، تهوع، استفراغ، تعریق، برادیکاردی (فشار خون پایین) و اختلال تکلم تظاهر می کند و با پیشرفت مسمومیت میدریازیس (گشاد شدن مردمک)، دپرسیون تنفسی، سیانوز(کبود شدن پوست)، هیپوکسی (افت اکسیژن خون)، اختلال هوشیاری، تشنج، هذیان، هیپوترمی (افت دمای بدن)، کما و مرگ ممکن است رخ دهد.

سنا

مصرف گیاه سنا باعث بروز اسهال می شود.

خوردن هسته میوه ها

از جمله موارد دیگر که شاید کمتر موردتوجه باشد، خوردن هسته میوه‌ها است. درون هسته‌های هلو، زردآلو، گلابی و سیب صحرایی مقادیر زیادی از ترکیبی شیمیایی به‌نام آمیگدالین است که گلیکوزید سیانوژیک ( ترکیبی از سیانور) است و طعم تلخ آنها می‌تواند نشان‌دهنده این ماده باشد. مصرف زیاد این هسته‌‌ها منجر به مسمومیت حاد سیانیدی می‌شود که بسیار خطرناک است و نیاز به مداخله سریع اورژانسی دارد. در موارد مصرف کم نیز منجر به بروز واکنش‌های گوارشی مانند تعریق، استفراغ و درد شکم می‌شود.

در مصرف بعضی خوراکی‌ها نیز باید احتیاط به‌خرج داد

علاوه بر گیاهان تزئینی، مصرف بعضی از سبزیجات خوراکی نیز می‌تواند زمینه‌ساز مسمومیت‌‌هایی شود. سیب‌زمینی و بادمجان خام از جمله آنهاست که با تهوع، استفراغ و درد شکم همراه است و حتی در موارد زیاد منجر به افت سطح هوشیاری و توهم می‌شود.

باقلا در بعضی افراد که دچار نقص آنزیمی در سطح گلبول‌ قرمز هستند و تحت‌عنوان بیماری فاویسم شناخته می‌شود، با علائم بسیار شدید و خطرناک همراه است زیرا منجر به لیزشدن و تخریب گلبول قرمز و کم‌‌خونی می‌شود که با زردی و ادرار قرمز‌رنگ به‌دلیل دفع ضایعات این گلبول‌ها همراه است. مبتلایان به این مشکل حتی در مقادیر کم خوردن باقلا نیز دچار این مشکل می‌شوند.

در صورت مسمومیت با گیاهان سمی چه باید کرد؟

مسمومیت با گیاهان سمی عموما به دو صورت درماتیت (تحریکات پوستی) و سیستمیک است. پیچک صحرایی، کاکتوس و گزنه شناخته‌شده‌ترین گیاهان زمینه‌ساز تحریکات پوستی است و گاه با عوامل دیگری مانند گزش حشرات و ... اشتباه گرفته می‌شود.

سم‌زدایی یکی از مهم‌ترین اقدامات ناشی از این نوع مسمومیت‌ها در مراکز درمانی است. شستشوی پوست برای کاهش سم روی پوست، استفاده از شیر سرد یا بستنی در موارد مسمومیت با دیفن‌باخیا یا کالادیوم برای کاهش سوزش دهان و مصرف مسکن از جمله اقدامات حمایتی تا زمان مراجعه به مرکز درمانی است.

در بسیاری موارد، استفاده از این گیاهان منجر به بروز اثرات واضح سیستمیک می‌شود که تظاهرات گوارشی، افت قند خون یا آریتمی‌های قلب از جمله آنهاست و نیاز به مراجعه فوری به مراکز اورژانس خواهد بود تا درمان‌های لازم صورت گیرد.

اگر گیاهان صحرایی را نمی شناسید، به آنها نزدیک نشوید

مسمومیت با گیاهان سمی شایع است اما آمارهای مربوط به مرگ‌آوری ناشی از این نوع مسمومیت خوشبختانه کم و یک در هزار است زیرا طعم ناخوشایند و احساس گزش مانع از مصرف زیاد می‌شود. اما به‌هرحال لازم است چنین مسمومیت‌هایی جدی گرفته‌شود و توصیه جدی اینکه اگر آگاهی کامل از خصوصیات گیاه وجود ندارد، نباید به‌صرف رویش در طبیعت آنها را بی‌خطر دانست. بارها دیده شده هنگام گردش در طبیعت افراد بدون شناخت کامل اقدام به تهیه غذا یا دمنوش‌هایی می‌کنند که آسیب‌رسان خواهد بود./

ورود به حساب کاربری