
به تازگی مطالعه ای جدید به بررسی مضرات بالقوه پرتوهای مایکروویو که از وسایل بیسیم و تلفنهای همراه ساطع میشود، به ویژه در کودکان و جنینهای درون رحم مادر پرداخته است. علیرغم وجود دادههای ضد و نقیض فراوان، روابطی بین این پرتوها و بروز سرطان در این مطالعه مشاهده شده است.
نگارندگان این مقاله، به مرور و ارزیابی مطالعات منتشر شدهای پرداختند که آسیبپذیرتر بودن کودکان را در برابر پرتوهای مایکروویو نشان داده بودند. آنان همچنین بررسیهای اپیدمیولوژیک میزان مواجهه با امواج تلفن همراه را در فاصله سالهای 2009 تا 2014 میلادی، داده های مربوط به دوزیمتری امواج تلفن همراه، اسناد دولتی مرتبط، دفترچههای راهنمای این دستگاهها و کلیه موارد مشابه از این دست را مورد ارزیابی قرار دادند.
بر اساس این مطالعه، کودکان و جنینهایی که هنوز متولد نشدهاند با بیشترین خطر بروز آسیبهای زیستی و عصبی ناشی از پرتوهای مایکروویو روبرو هستند. نسبت جذب این پرتوها در کودکان در مقایسه با بزرگسالان بیشتر است چراکه کودکان در مقایسه با بزرگسالان، جثه کوچکتر و استخوانهای جمجمه نازکتری داشته و نیز قابلیت جذب پرتوهای مایکروویو در بافت مغزی آنان بیشتر است. بهویژه آسیبپذیری جنینها در برابر این پرتوها بسیار زیاد است، بهطوریکه مواجهه با آنها میتواند سبب از بین رفتن غلاف میلین شود. مطالعات بسیاری نشان دادهاند که میزان جذب پرتوهای مایکروویو در کودکان بیشتر از بزرگسالان است. یکی از این پژوهشها نشان داد میزان جذب پرتوهای مایکروویو در کودکان حدودا دو برابر بزرگسالان است و چند مطالعه دیگر گزارش کردند که مغز استخوان کودکان ده برابر افراد بزرگسال، پرتو جذب میکند.
بلژیک، فرانسه، هند و سایر کشورهای دارای فنآوریهای پیشرفته در حال تصویب قوانین خاص یا صدور هشدارهایی در زمینه استفاده کودکان از وسایل بیسیم هستند. نویسندگان این مقاله دریافتند که محدوده مجاز دریافت پرتوهای مایکروویو از 19 سال قبل تا به حال هیچ تغییری نکرده و سازندگان تلفنهای هوشمند امروزی بر اساس همین سقف مجاز قدیمی، کمترین فاصلهای را که باید برای رعایت این سقف، بین تولیدات آنها و بدن فرد وجود داشته باشد محاسبه و اعلام کردهاند. در حال حاضر این فاصله برای لپتاپ و یا تبلت 20 سانتیمتر اعلام شده است. نگارندگان این مقاله چنین توضیح میدهند که سقف مجاز دریافت پرتوهای مایکروویو در گذشته براساس این فرض غلط محاسبه شده که تنها خطر بالقوه استفاده از وسایل بیسیم، آسیب بافتی ناشی از گرم شدن بیش از حد است، حال آنکه گزارشهای جامع علمی، تاثیرات زیستی غیرگرمایی را در مواجهه درازمدت با این پرتوها نشان دادهاند. اگرچه هشدارهای دولتی در سراسر جهان صادر شده اکثریت مردم از این هشدارها اطلاعی ندارند.
نگارندگان این مقاله، به مرور و ارزیابی مطالعات منتشر شدهای پرداختند که آسیبپذیرتر بودن کودکان را در برابر پرتوهای مایکروویو نشان داده بودند. آنان همچنین بررسیهای اپیدمیولوژیک میزان مواجهه با امواج تلفن همراه را در فاصله سالهای 2009 تا 2014 میلادی، داده های مربوط به دوزیمتری امواج تلفن همراه، اسناد دولتی مرتبط، دفترچههای راهنمای این دستگاهها و کلیه موارد مشابه از این دست را مورد ارزیابی قرار دادند.
بر اساس این مطالعه، کودکان و جنینهایی که هنوز متولد نشدهاند با بیشترین خطر بروز آسیبهای زیستی و عصبی ناشی از پرتوهای مایکروویو روبرو هستند. نسبت جذب این پرتوها در کودکان در مقایسه با بزرگسالان بیشتر است چراکه کودکان در مقایسه با بزرگسالان، جثه کوچکتر و استخوانهای جمجمه نازکتری داشته و نیز قابلیت جذب پرتوهای مایکروویو در بافت مغزی آنان بیشتر است. بهویژه آسیبپذیری جنینها در برابر این پرتوها بسیار زیاد است، بهطوریکه مواجهه با آنها میتواند سبب از بین رفتن غلاف میلین شود. مطالعات بسیاری نشان دادهاند که میزان جذب پرتوهای مایکروویو در کودکان بیشتر از بزرگسالان است. یکی از این پژوهشها نشان داد میزان جذب پرتوهای مایکروویو در کودکان حدودا دو برابر بزرگسالان است و چند مطالعه دیگر گزارش کردند که مغز استخوان کودکان ده برابر افراد بزرگسال، پرتو جذب میکند.
بلژیک، فرانسه، هند و سایر کشورهای دارای فنآوریهای پیشرفته در حال تصویب قوانین خاص یا صدور هشدارهایی در زمینه استفاده کودکان از وسایل بیسیم هستند. نویسندگان این مقاله دریافتند که محدوده مجاز دریافت پرتوهای مایکروویو از 19 سال قبل تا به حال هیچ تغییری نکرده و سازندگان تلفنهای هوشمند امروزی بر اساس همین سقف مجاز قدیمی، کمترین فاصلهای را که باید برای رعایت این سقف، بین تولیدات آنها و بدن فرد وجود داشته باشد محاسبه و اعلام کردهاند. در حال حاضر این فاصله برای لپتاپ و یا تبلت 20 سانتیمتر اعلام شده است. نگارندگان این مقاله چنین توضیح میدهند که سقف مجاز دریافت پرتوهای مایکروویو در گذشته براساس این فرض غلط محاسبه شده که تنها خطر بالقوه استفاده از وسایل بیسیم، آسیب بافتی ناشی از گرم شدن بیش از حد است، حال آنکه گزارشهای جامع علمی، تاثیرات زیستی غیرگرمایی را در مواجهه درازمدت با این پرتوها نشان دادهاند. اگرچه هشدارهای دولتی در سراسر جهان صادر شده اکثریت مردم از این هشدارها اطلاعی ندارند.
برانگیخته شدن نگرانیها
یک استاد جراحی اعصاب از دانشگاه پیتزبورگ بر این باور است با توجه به افزایش روزافزون استفاده از فنآوریهای ساطع کننده پرتوهای غیریونیزان، از تلفنهای همراه گرفته تا حتی اسباببازیها، نگرانیهای مطرح شده توسط نویسندگان این مقاله کاملا بهجا است. آنان نشان دادهاند که میزان بروز انواع خاصی از تومورها، حداقل بنا بر گزارشهای موجود افزایش یافته که از جمله آنها میتوان به بدخیمترین انواع تومورهای مغزی و احتمالا تومورهای عصب شنوایی اشاره کرد. البته باید توجه داشت که مبنای مطالعات برخی از اطلاعات موجود با اشکالاتی همراه بوده و قابل اعتماد بودن بسیاری از این گزارشها مورد تردید است. یکی از اشکالاتی که به این اطلاعات وارد میشود، ناتوانی در تعیین این نکته است که آیا عامل یا عوامل محیطی دیگری نیز در بروز این مشکلات دخیل هستند یا خیر؟ یا اینکه آیا این افزایش مشاهده شده میتواند تنها ناشی از شناسایی بهتر موارد ابتدایی بیماری با استفاده ازفنآوری ام.آر.آی باشد یا بهتر شدن سیستم گزارشدهی این بیماریها؟
به هر حال بعید به نظر میرسد که استفاده از تلفنهای همراه به این دلیل کاهش یابد، چرا که این وسایل تا بهحال سبب نجات جان انسانهای بیشماری شدهاند اما نگرانی عمده بیشتر در مورد رواج گسترده استفاده از اسباببازیهای دیجیتال در بین کودکان است که به روشنی لزوم هوشیاری بیشتر و انجام پژوهشهای علمی را در این زمینه خاص آشکار میسازد.
به هر حال بعید به نظر میرسد که استفاده از تلفنهای همراه به این دلیل کاهش یابد، چرا که این وسایل تا بهحال سبب نجات جان انسانهای بیشماری شدهاند اما نگرانی عمده بیشتر در مورد رواج گسترده استفاده از اسباببازیهای دیجیتال در بین کودکان است که به روشنی لزوم هوشیاری بیشتر و انجام پژوهشهای علمی را در این زمینه خاص آشکار میسازد.
زوال عقل (دمانس) دیجیتال
خطر قرار گرفتن در معرض هر ماده سرطانزا در کودکان در مقایسه با بزرگسالان بیشتر است و هرچه سن کودک در زمان تماس کمتر باشد این خطر بیشتر خواهد بود. اما طبق برآوردهای اولیه میزان این خطر در بزرگسالان با سن افراد رابطهای ندارد. اخیرا مشکلی به نام زوال عقل (دمانس) دیجیتال در کودکان مدرسهای گزارش شده است. این واژه اولینبار در سال 2012 توسط یک عصبشناس آلمانی به نام «مانفرد اسپیتزر» در کتابی به همین نام عنوان شد. وی در این کتاب بیان کرد که استفاده بیش از حد از دستگاهها و اسباببازیهای دیجیتال سبب افت چشمگیر تواناییهای شناختی کودکان سنین مدرسه شده است. از این پدیده گاهی با عنوان FOMO که خلاصه شده «ترس از عقب ماندن یا دور ماندن» است نیز نام برده میشود. FOMO در واقع، یک نوع اضطراب اجتماعی و نگرانی جبری در مورد از دست دادن فرصتی برای تعامل اجتماعی است.
نکات ایمنی
نتیجهای که میتوان از مقاله مورد بحث گرفت این است که دستگاههای ارتباطی بدونسیم، باید به شیوهای ایمن مورد استفاده قرار گیرند. امروزه اینگونه ابزارها به اجزای جداییناپذیر زندگی روزمره تبدیل شدهاند و حذف آنها از محیط زندگی امکانپذیر نیست اما میشود نکاتی را برای استفاده ایمن و سالمتر از این دستگاهها رعایت کرد. مشکل اصلی در این میان عدم آگاهی مردم از خطرات آنها است. نویسندگان این مقاله توصیههایی را در زمینه افزایش ایمنی استفاده از دستگاههای بیسیم ارایه کردهاند.
اول اینکه همواره به خاطر داشته باشید که «فاصله» دوست شماست. شدت تابش پرتو با افزایش فاصله از دستگاه کاهش مییابد. در حقیقت طبق فرمول، رابطه معکوسی بین شدت تابش و عکس مجذور فاصله برقرار است. نگهداشتن تلفن همراه در فاصله 15 سانتیمتر از گوش سبب کاهش ده هزار برابری در میزان خطر احتمالی میشود. تلفنهای همراه جز در حالت خاموش، همواره از خود پرتو ساطع میکنند بنابراین بهتر است در زمانی که در حال استفاده از این دستگاهها نیستید، آنها را در تماس با سطح بدن خود نگاه ندارید. بهترینجا برای تلفن همراه داخل کیف یا کولهپشتی شما است.
دستگاههای بیسیم باید از شکم خانمهای باردار دور نگه داشته شوند. همچنین مادران شیرده نباید در زمانی که مشغول شیر دادن به فرزند خود هستند از تلفنهای همراه استفاده کنند و مونیتورهای نوزادان نیز نباید درون گهواره آنان قرار داده شود.
طریقه استفاده ایمن از این دستگاهها باید به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود. تلفن همراه نباید در زمان خواب در اتاق کودک باشد. نتیجه پژوهش یک موسسه تحقیقاتی نشان داده که 75 درصد اطفال زیر 13 سال و کودکانی که در اوایل دوران نوجوانی قرار دارند، تلفنهای همراه خود را در تمام طول شب زیر بالش خود نگه میدارند. از آنجا که خطر حالت تجمعی داشته و با افزایش ساعات استفاده از این وسایل میزان پرتو جذب شده نیز افزایش مییابد، باید به کودکان آموزش داد که مدت زمان صحبت کردن خود را با تلفنهای بیسیم تا حد امکان کوتاه کنند. خطوط تلفن ثابت، اسکایپ و سرویسهای تلفنی کامپیوتری زمانی که به وسیله سیم به اینترنت متصل شوند، پرتو نمیتابانند و لذا استفاده از این وسایل به عنوان جایگزین باید تشویق شود.
روترهای وایفای را باید در جایی در منزل قرار داد که دور از محلی باشد که ساکنین، به ویژه کودکان، بیشتر وقت خود را در آنجا میگذرانند.
پسران نباید تلفنهای همراه خود را در جیب جلوی شلوارشان بگذارند. این احتمال وجود دارد که پرتوهای تابیده شده تاثیر زیانباری بر اسپرم داشته باشد، اگرچه هیچ مطالعهای در مورد تاثیر مواجهه با پرتوهای مایکروویو در سنین قبل از بلوغ بر کیفیت و تعداد اسپرم در سنین بزرگسالی پسران صورت نگرفته است.
دختران نیز نباید تلفنهای همراه خود را نزدیک به بافت پستان نگه دارند. این توصیه براساس مطالعه موردی 4 دختر جوان مبتلا به سرطان پستان است که عادت داشتند تلفنهای همراه خود را نزدیک بافت پستان خود نگه دارند. 2 نفر از این بیماران در زمان تشخیص بیماری تنها 21 سال داشتند.
برخی از مطالعات نشان دادهاند با استفاده از تلفنهای همراه خطر سرطان مغز افزایش مییابد، براساس آمار مراکز ثبت سرطان، در سالیان اخیر شیوع گلیوبلاستوم در دانمارک و آمریکا بیشتر شده و میزان سرطان مغز در استرالیا نیز افزایش یافته است. میانگین فاصله زمانی بین مواجهه با یک عامل سرطانزا و بروز تومورهای توپر سرطانی، 3 دهه یا بیشتر است، بنابراین احتمالا هنوز چندین دهه تا بروزو تشخیص تومورهایی که در اثر تماس با پرتوهای مایکروویو در زمان کودکی به وجود میآیند، زمان باقیست.
همانطور که اشاره شد بسیاری از دادههای موجود اساس قابلاعتمادی نداشته و با فرضیه وجود فاصله زمانی طولانی بین مواجهه با عامل سرطانزا و تشکیل تومور جور درنمیآیند. به عنوان مثال یکی از بیماران 21 ساله مبتلا به سرطان پستان تنها 6 سال از تلفن همراه استفاده کرده بود. اطلاعات مربوط به میزان استفاده بیمار از تلفن همراه به شدت توسط شرکتهای ارایه کننده این خدمات محافظت شده و تقریبا غیرقابل دسترسی به شمار میآید به همین دلیل برای ارزیابی مدت زمان و میزان تماس فرد با پرتوهای مایکروویو باید به حافظه فرد بیمارتکیه کرد که به دلیل امکان بالای بروز اشتباه چندان قابل اعتماد نیستند. به علاوه فرآیند ایجاد سرطان در این موارد به خوبی شناخته نشده و به نظر میرسد که این روند با نظر پذیرفته شده رایج که سلولهای دارای سرعت تقسیم بالاتر (مانند سلولهای پوست) را در معرض خطر بالاتری برای بروز سرطان میداند، در تضاد باشد. بر اساس باور فوق انتظار میرود که میزان بروز سرطانهای موضعی مناطقی از پوست که در تماس نزدیک با تلفن همراه قرار میگیرند بیشتر شده باشد، حال آنکه در حال حاضر هیچ گزارشی مبنی بر افزایش خطر ابتلا به ملانومای موضعی، سرطانهای سلولهای قاعدهای یا سنگفرشی منتشر نشده است.
اول اینکه همواره به خاطر داشته باشید که «فاصله» دوست شماست. شدت تابش پرتو با افزایش فاصله از دستگاه کاهش مییابد. در حقیقت طبق فرمول، رابطه معکوسی بین شدت تابش و عکس مجذور فاصله برقرار است. نگهداشتن تلفن همراه در فاصله 15 سانتیمتر از گوش سبب کاهش ده هزار برابری در میزان خطر احتمالی میشود. تلفنهای همراه جز در حالت خاموش، همواره از خود پرتو ساطع میکنند بنابراین بهتر است در زمانی که در حال استفاده از این دستگاهها نیستید، آنها را در تماس با سطح بدن خود نگاه ندارید. بهترینجا برای تلفن همراه داخل کیف یا کولهپشتی شما است.
دستگاههای بیسیم باید از شکم خانمهای باردار دور نگه داشته شوند. همچنین مادران شیرده نباید در زمانی که مشغول شیر دادن به فرزند خود هستند از تلفنهای همراه استفاده کنند و مونیتورهای نوزادان نیز نباید درون گهواره آنان قرار داده شود.
طریقه استفاده ایمن از این دستگاهها باید به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود. تلفن همراه نباید در زمان خواب در اتاق کودک باشد. نتیجه پژوهش یک موسسه تحقیقاتی نشان داده که 75 درصد اطفال زیر 13 سال و کودکانی که در اوایل دوران نوجوانی قرار دارند، تلفنهای همراه خود را در تمام طول شب زیر بالش خود نگه میدارند. از آنجا که خطر حالت تجمعی داشته و با افزایش ساعات استفاده از این وسایل میزان پرتو جذب شده نیز افزایش مییابد، باید به کودکان آموزش داد که مدت زمان صحبت کردن خود را با تلفنهای بیسیم تا حد امکان کوتاه کنند. خطوط تلفن ثابت، اسکایپ و سرویسهای تلفنی کامپیوتری زمانی که به وسیله سیم به اینترنت متصل شوند، پرتو نمیتابانند و لذا استفاده از این وسایل به عنوان جایگزین باید تشویق شود.
روترهای وایفای را باید در جایی در منزل قرار داد که دور از محلی باشد که ساکنین، به ویژه کودکان، بیشتر وقت خود را در آنجا میگذرانند.
پسران نباید تلفنهای همراه خود را در جیب جلوی شلوارشان بگذارند. این احتمال وجود دارد که پرتوهای تابیده شده تاثیر زیانباری بر اسپرم داشته باشد، اگرچه هیچ مطالعهای در مورد تاثیر مواجهه با پرتوهای مایکروویو در سنین قبل از بلوغ بر کیفیت و تعداد اسپرم در سنین بزرگسالی پسران صورت نگرفته است.
دختران نیز نباید تلفنهای همراه خود را نزدیک به بافت پستان نگه دارند. این توصیه براساس مطالعه موردی 4 دختر جوان مبتلا به سرطان پستان است که عادت داشتند تلفنهای همراه خود را نزدیک بافت پستان خود نگه دارند. 2 نفر از این بیماران در زمان تشخیص بیماری تنها 21 سال داشتند.
برخی از مطالعات نشان دادهاند با استفاده از تلفنهای همراه خطر سرطان مغز افزایش مییابد، براساس آمار مراکز ثبت سرطان، در سالیان اخیر شیوع گلیوبلاستوم در دانمارک و آمریکا بیشتر شده و میزان سرطان مغز در استرالیا نیز افزایش یافته است. میانگین فاصله زمانی بین مواجهه با یک عامل سرطانزا و بروز تومورهای توپر سرطانی، 3 دهه یا بیشتر است، بنابراین احتمالا هنوز چندین دهه تا بروزو تشخیص تومورهایی که در اثر تماس با پرتوهای مایکروویو در زمان کودکی به وجود میآیند، زمان باقیست.
همانطور که اشاره شد بسیاری از دادههای موجود اساس قابلاعتمادی نداشته و با فرضیه وجود فاصله زمانی طولانی بین مواجهه با عامل سرطانزا و تشکیل تومور جور درنمیآیند. به عنوان مثال یکی از بیماران 21 ساله مبتلا به سرطان پستان تنها 6 سال از تلفن همراه استفاده کرده بود. اطلاعات مربوط به میزان استفاده بیمار از تلفن همراه به شدت توسط شرکتهای ارایه کننده این خدمات محافظت شده و تقریبا غیرقابل دسترسی به شمار میآید به همین دلیل برای ارزیابی مدت زمان و میزان تماس فرد با پرتوهای مایکروویو باید به حافظه فرد بیمارتکیه کرد که به دلیل امکان بالای بروز اشتباه چندان قابل اعتماد نیستند. به علاوه فرآیند ایجاد سرطان در این موارد به خوبی شناخته نشده و به نظر میرسد که این روند با نظر پذیرفته شده رایج که سلولهای دارای سرعت تقسیم بالاتر (مانند سلولهای پوست) را در معرض خطر بالاتری برای بروز سرطان میداند، در تضاد باشد. بر اساس باور فوق انتظار میرود که میزان بروز سرطانهای موضعی مناطقی از پوست که در تماس نزدیک با تلفن همراه قرار میگیرند بیشتر شده باشد، حال آنکه در حال حاضر هیچ گزارشی مبنی بر افزایش خطر ابتلا به ملانومای موضعی، سرطانهای سلولهای قاعدهای یا سنگفرشی منتشر نشده است.
دادههای متناقض
خطرات احتمالی استفاده از تلفنهای همراه بر سلامتی فرد، به خصوص خطر ایجاد سرطان مغز، همواره موضوعی جالب بوده است. درحال حاضر، هیچ توافقی در مورد سرطانزا بودن تلفنهای همراه برای بافت مغزی و نیز میزان خطر ایجاد شده در اثر استفاده از این دستگاهها وجود ندارد. به عنوان مثال، اخیرا یک مطالعه فرانسوی نشان داد افرادی که از تلفن همراه خود بسیار زیاد استفاده میکنند، نسبت به افراد عادی، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به گلیومها و مننژیومها قرار دارند. این پژوهش هیچ رابطهای بین استفاده معمولی از تلفن همراه و بروز تومورهای مغزی نشان نداد اگرچه ارتباط بین استفاده شدید و فزاینده در درازمدت (در طول عمر) با بروز این تومورها کاملا معنیدار گزارش شد. اولین مطالعهای که در سال 2011 در اروپا به طور خاص به سنجش تاثیر استفاده از تلفنهای همراه بر سلامتی کودکان و نوجوانان پرداخت، رابطه معنیداری بین استفاده از این ابزارها و خطر بروز تومورهای مغزی در این گروه خاص نشان نداد اما وقتی سازمان جهانی بهداشت در همان سال میدانهای الکترومغناطیسی را در رده عوامل سرطانزای احتمالی برای انسانها (گروه 2B) طبقهبندی کرد، آتش این بحث مجددا شعلهور شد. این تصمیم سازمان جهانی بهداشت بر مبنای چند پژوهشی اتخاذ شد که افزایش خطر بروز گلیومهای مغزی را با استفاده از تلفنهای همراه مرتبط دانسته بودند. همچنین در سال 2011 مطالعه ملی بزرگی که در دانمارک به انجام رسید، هیچ شاهدی دال بر افزایش کلی در بروز تومورهای مغزی یا هر نوع سرطان دیگری در یک فاصله زمانی 18 ساله به دست نیاورد. در مطالعه اولیه خطر ابتلا به سرطان در تمامی 420 هزار و 95 مشترک دانمارکی خدمات تلفن همراه با فاقد تلفن همراه در فاصله زمانی بین سالهای 1982 تا1995 مقایسه شد. در نهایت پیگیری افراد تا سال 2007 میلادی نیز ادامه داده شد. وقتی دادهها بر اساس زیرگروههای موفولوژیک تومورهای داخل جمجمهای سیستم اعصاب مرکزی تحلیل شد، افزایش کوچکی در نسبت بروز گلیومها در مردان دیده شد که البته از نظر آماری معنیدار نبود (08/1; فاصله اطمینان 95 درصد برابر 96/0 تا 22/1). این نسبت در مصرفکنندگانی که مدت کمتری بود از تلفن همراه میکردند (1 تا 4 سال) بیشترین مقدار را داشت. اگرچه نتایج این مطالعه با انتقاد شدید گروهی از صاحبنظران بینالمللی مواجه شد که با همکاری یکدیگر پاسخی را در رد نتایج این پژوهش تهیه و در وبسایت موسسه بهداشت الکترومغناطیس (مرکزی برای پشتیبانی و آموزش بهداشت در این زمینه)، به انتشار رساندند. با وجود تمامی نقایص و تضادهای فوق، بازهم شواهد کافی برای جلبتوجه دولتها و حساس کردن مردم نسبت به این خطرات احتمالی در دست است./