افسردگی فصلی - نکاتی که در آغاز پاییز و زمستان باید به آن توجه کنیم

نوعی از افسردگی در اصطلاح روان‌شناسی مرضی وجود دارد که از آن به نام اختلال عاطفی فصلی یا اختلال خلقی فصلی نام می‌برند. علت دقیق این افسردگی هنوز از نگاه پزشکی چندان مشخص نیست. تاثیر عرض جغرافیایی بر اختلال خلقی فصلی حاکی از آن است که اختلال فوق به واسطه تغییرات قابلیت دسترس بودن نور خورشید ایجاد می‌شود.

امروزه، از قرن حاضر به‌عنوان عصر افسردگی نام می‌برند که یک‌چهارم افراد جهان و ایران را دربرگرفته است. در واقع در جامعه ایران از هر 100نفر، 25نفر افسرده هستند. افسردگی متغیری است که بر شاخص سلامت روان در ایران بسیار تاثیرگذار است و از این رو بارها گفته شده که سلامت روان ایرانیان در خطر است. البته این آمار مربوط به افسردگی به معنای بالینی است در حالی که افسردگی تنها رفتارهای بالینی را مدنظر قرار نمی‌دهد، بلکه آمار ناشادمانی و غمگینی را نیز باید جزو نرخ رسمی آمار مبتلایان به این بیماری به حساب آورد. در چند سال اخیر تمامی خطرات این بیماری در جامعه از سوی جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و روان‌پزشکان در اختیار مسئولان قرار گرفت تا جایی که دکتر ابهری، جامعه‌شناس اعلام کرد که اختلالات روانی و افسردگی در جامعه ایران دومین رتبه بیماری‌ها را از نظر تحمیل هزینه‌های بهداشتی، روانی، اجتماعی و اقتصادی دارد که متاسفانه با توجه به شیوع و افزایش این بیماری، مسئولان همچنان برنامه‌ریزی دقیقی برای پیشگیری آن انجام نداده‌اند.
خوشبختانه اختلال افسردگی با همه ویژگی‌های خطرناکش به درمان، سریع پاسخ مثبت می‌دهد. البته نباید فراموش کرد که در صورت عدم اقدامات لازم این اختلال ساده به زودی خطرناک می‌شود و جدا از نابسامانی‌های اجتماعی، خانوادگی، شغلی و تحصیلی، خطر خودکشی را نیز به همراه دارد. از این رو شناخت درست بیماری، درک کردن بیمار و برخورد مناسب با او از عوامل مهمی هستند که بر سیر بهبود بیماری تاثیرگذارند.

نشانه‌شناسی افسردگی

دکتر سیدحسین مجتهدی، روان‌شناس بر این باور است که می‌توان با آشنا شدن نشانه‌ها و علائم این اختلال خلقی، زودهنگام و در همان ابتدا، به پیشگیری این بیماری اقدام کرد، همچنین خانواده و وابستگان با دیدن این علائم، افراد را به سوی متخصصان ارجاع دهند. وی 4 نشانه بارز افسردگی را برمی‌شمارد:

در سطح شناختی: احساس بی‌ارزشی، کاهش تمرکز و حافظه و ناتوانی در تصمیم‌گیری.
در سطح بدنی: نشانه‌هایی مانند افزایش یا کاهش خواب، اشتها، وزن، میل جنسی و نشانه‌های روان‌تنی
در سطح هیجانی و عاطفی: احساس بدبختی، خلاء، شرمساری، گناه، عدم عاطفه به دوستان و خانواده.
سطح انگیزشی: کاهش تمایل به مشارکت در فعالیت‌های زندگی و مرگ‌اندیشی.

مجتهدی در این زمینه از چندین رویکرد نام می‌برد:

نگاه روانکاوانه: این نظریه بر مسئله فقدان انگشت می‌گذارد که فرد دچار فقدان شده که شامل از دست دادن نظیر مرگ، جدایی عاطفی تا فقدان آرمان‌ها، ارزش‌ها یا تعلقات روانی است.
رویکرد تحلیلی: دومین رویکرد، رویکرد تحلیلی است که بر این باور است که ما در حالت افسردگی، بازگشت پرخاشگری داریم. پرخاشی که فرد به بیرون از خود نمی‌تواند بروز دهد و درون خود می‌ریزد. در این رویکرد ما با کاهش لذت مواجه هستیم که به آن ضد لذت می‌گویند.
رویکرد احساس گناه: این رویکرد، سومین رویکردی است که فرد به علت احساس گناه ناهوشیارانه نیاز به تنبیه خود دارد و نشانه‌های افسردگی به وی کمک می‌کند تا تاوان گناه را بپردازد و از این رو در پشت این نشانه‌ها یک احساس لذت غیرهوشیارانه نیز می‌تواند نهفته باشد.

اختلال عاطفی فصلی یا افسردگی فصلی

با توجه به اطلاع از ریشه‌شناسی و نشانه‌شناسی افسردگی، ما با نوعی از افسردگی خاصی مواجه هستیم که تنها در چند ماه گربانگیر برخی از افراد می‌شود که طی مطالعات و آمارها در زنان جوان و گاهی افراد میانسال شایع‌تر است. دکتر مجتهدی در تعریف این افسردگی می‌گوید: «نوعی از افسردگی در اصطلاح روان‌شناسی مرضی وجود دارد که از آن به نام اختلال عاطفی فصلی یا اختلال خلقی فصلی نام می‌برند. این نوع افسردگی برای نخستین بار در سال 1945 مورد بررسی قرار گرفت و در سال 1984 به اسم «افسردگی فصلی» نامگذاری شد. بروز این افسردگی از اواخر پاییز آغاز و تا اوایل بهار طول می‌کشد که متخصصان اوج شدت آن را در ماه‌های دی و بهمن معرفی کرده‌اند.»
علت دقیق این افسردگی هنوز از نگاه پزشکی چندان مشخص نیست. تاثیر عرض جغرافیایی بر اختلال خلقی فصلی حاکی از آن است که اختلال فوق به واسطه تغییرات قابلیت دسترس بودن نور خورشید ایجاد می‌شود. یک فرضیه این است که با کاهش نور خورشید، ساعت بیولوژیکی که خلق‌و‌خو، خواب و هورمون‌ها را تنظیم می‌کند، در زمستان به نوعی عقب می‌ماند و کندتر می‌شود. تئوری دیگری این است که مواد شیمیایی مغز که اطلاعات را بین اعصاب منتقل می‌کند، دستخوش تغییرات می‌شود و قرار گرفتن در معرض نور خورشید این عدم تعادل را اصلاح می‌کند. در واقع کوتاه شدن روز، کاهش اشعه خورشید و به دنبال آن کاهش تولید ملاتونین (هورمون وابسته به خواب) در ایجاد این نوع افسردگی نقش دارد. اوج شدت این بیماری در ماه‌های دی و بهمن است. با شروع فصل پاییز و کوتاه شدن روزها، کارکرد و تنظیم برخی از هورمون‌ها به هم می‌ریزد و خیلی سریع علائم خود را نشان می‌دهد که اگر فرد نتواند از همان ابتدا روی نشانه‌ها کنترل داشته باشد، به بیماری افسردگی فصلی مبتلا می‌شود.

علائم افسردگی فصلی

پرخوابی، کندی روانی و حرکتی، مشکل تمرکز، بی‌حوصلگی و افزایش اشتها از علائم مشترک افسردگی فصلی است. انزانی، علائم این اختلال را در 4سطح مورد بررسی قرار داده است:

علائم جسمانی: افزایش وزن، افزایش خواب، کاهش میل جنسی.
علائم افکاری: فرد یکسری عبارات را دائما با خود تکرار می‌کند مانند من شکست خورده‌ام، بی‌ارزشم، درمانده‌ام و... این تلقینات باعث می‌شود کم‌کم تحریفات شناختی برای فرد صورت گیرد و به نوعی دچار بدبینی می‌شود. به ذهن‌خوانی افراد می‌پردازد و آنها را نسبت به خود برمی‌گرداند. برای خود باید و نباید‌ها را می‌گذارد و افکار منفی را دائما تکرار می‌کند. در واقع فرد دچار گفت‌وگوی ذهنی می‌شود.
علائم رفتاری: گریه کردن، دوری گزیدن، مشکل در تصمیصم گرفتن، افت کاری و تحصیلی
علائم احساسی: داشتن حس‌های غم، خشم درونی، حس گناه، پوچی، درماندگی و گاهی هم فرد هیچ حسی را از خود نشان نمی‌دهد و به همه چیز بی‌تفاوت می‌شود.

افسردگی فصلی در کمین چه کسانی است؟

زمینه بروز افسردگی فصلی در افرادی که آسیب‌پذیری بیولوژیکی بیشتری دارند، ایجاد می‌شود. از منظر جنسیت، زنان بیشتر در معرض این اختلال هستند، مخصوصا زنانی که در حال باروری هستند یا اینکه تازه زایمان کرده‌اند. زنان سالمند نیز جزو دسته دیگر از افرادی هستند که احتمال ابتلا به این اختلال را دارند. اینکه چرا زنان بیش از مردان در معرض این بیماری هستند، باید این را یادآور کنم این بیماری بیشتر در کمین زنان خانه‌دار است و زنان شاغل کمتر به این اختلال دچار می‌شوند. زنانی که بیشتر اوقات خود را در خانه سپری می‌کنند، کمتر بیرون می‌روند، در نهایت در معرض نور خورشید نیستند، مسلما این زنان به‌دلیل تغییرات جوی در این برهه منزوی می‌شوند و طبق گفته خودشان انگیزه ندارند، روزها برایشان تکراری است. همچنین زنانی که دوستان صمیمی ندارند، با دیگران کمتر رفت و آمد دارند و از تغذیه مناسبی برخوردار نیستند را باید جزو آن دسته از افرادی که دانست که ممکن است به این بیماری مبتلا شوند. البته تمامی این موارد بدین معنا نیست که مردان به افسردگی فصلی مبتلا نمی‌شوند، منظور ما این است که زنان بیشتر درگیر این اختلال هستند.

بهترین درمان چیست؟

نحوه درمان افسردگی فصلی یکی از معضلاتی است که بر روی آن بحث‌های زیادی شده است. بسیاری از متخصصان، نوردرمانی را یکی از مطمئن‌ترین درمان‌های این افسردگی می‌دانند. درمان از طریق یک قطعه که شامل لامپ‌های فلورانس بوده و دارای یک روکش پلاستیکی است. در کنار این درمان باید از سایر درمان‌های دیگر کمک گرفته شود. راه‌های درمان این افسردگی متفاوت است که شامل نوردرمانی، دارودرمانی، تغییرات غذایی، روان‌درمانی و شوک‌درمانی است. برخی از مبتلایان خودسرانه دارو مصرف می‌کنند، این مصرف بی‌رویه باعث عادت در آنها می‌شود و بدون آنکه جوابی بگیرند، به درمان خودسرانه‌شان ادامه می‌دهند اما اگر تحت نظر روان‌پزشک باشند این نوع درمان حتما جواب می‌دهد، چراکه پزشک با یک دوز مشخصی درمان را شروع می‌کند و گاهی اوقات متوجه می‌شود که فرد در کنار دارودرمانی به روان‌درمانی نیاز دارد که در این مرحله مشاوران، با درمان‌های شناختی و رفتاری سعی می‌کنند باورهای فرد را تغییر دهند. به شخص کنترل فکر و احساس را آموزش می‌دهند و از آنها می‌خواهند که حتما در روز پیاده‌روی کنند تا هوای تازه را استشمام کرده و در تیررس نور باشند.

افسردگی فصلی نیاز به دارودرمانی دارد

این نکته را باید توجه داشت که هر غم و اندوهی در این دو فصل به معنای اینکه ما دچار اختلال افسردگی فصلی شده‌ایم، نیست. ما انسان‌ها ممکن است یکی دو روزی بنا به دلایل مختلفی ناراحت، غمگین و بی‌حوصله باشیم یا به عبارتی دمق که این بدان معنا نیست، ما دچار افسردگی شده‌ایم. اما اگر در کنار این موارد، یکسری علائم دیگر باشند، آن هنگام باید توجه ویژه‌ای داشته باشیم که شاید ما به این بیماری مبتلا شده‌ایم. اگر فرد چند مورد از خصوصیاتی چون افزایش خواب، علاقه شدید به خوراکی‌های شیرین، نداشتن انرژی، از دست دادن تمرکز و تزلزل در قوه تصمیم‌گیری به همراه غمگینی و اندوه داشته باشد به‌طوری که کارکردهایش از منظر شغلی، کاری و خانوادگی با اختلال روبه‌رو شود، پس احتمال اینکه فرد دچار این نوع افسردگی شده، بسیار زیاد است. گاهی اوقات برخی از افراد با خود می‌گویند این بیماری موقت است، خودش خوب می‌شود و نیازی به درمان ندارد که باور غلطی است. افسردگی فصلی قطعا به درمان نیاز دارد.
سوال اینجاست که فرد نیاز به روان‌درمانی دارد یا دارودرمانی؟ در پاسخ باید گفت که کسانی که به این اختلال دچار می‌شوند به‌دلیل آنکه نقش بیولوژیکی در به وجود آمدن این بیماری پررنگ‌تر از سایر افسردگی‌های دیگر است، نیاز به دارودرمانی دارد. برخی از افسردگی‌ها ممکن است در واکنش به یک اتفاق، موج‌های خانوادگی، شکست‌های عاطفی و... به وجود آید که با روانکاوی و روان‌درمانی روی باورها، عقاید و گذشته فرد جواب می‌دهد و فرد درمان می‌شود، اما افسردگی فصلی چون جنبه زیست‌شناختی دارد، دارودرمانی بهترین روش درمان است. پس بهتر است که فرد برای معالجه از روان‌پزشک کمک گیرد. یکی دیگر از ابهامات این نوع افسردگی، شایع بودن آن در زنان است و باید دلیل آن را در این دانست که کلا بیماری افسردگی در میان زنان بیشتر از مردان است و طبق آمارها زنان دو برابر بیش از مردان دارای این اختلال خلقی هستند و چون افسردگی فصلی، نوع دیگری از افسردگی است پس به همان میزان در زنان هم بیشتر دیده می‌شود./